غزوه تبوک خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غزوه تبوک ، واپسین غزوه رسول اکرم در رجب و شعبان سال نهم ، در منطقه تبوک بود.
در اغلب آثار برجای مانده از سیره‌نگارانِ نخستین ، روایاتی درباره غزوه تبوک آمده است ، اما این روایات در برخی موارد مهم ، از جمله سبب وقوع این غزوه ، اختلاف دارند. بنا بر روایتی مشهور هدف پیامبر اکرم از این غزوه ، مقابله با تحرکات و تدارک نظامی رومیان در نواحی شام بوده است . گفته شده است نبطیانی که برای فروش آرد و روغن به مدینه می‌رفتند، اخبار راجع به شام را به مسلمانان می‌رساندند و به همین سبب مردم مدینه هر روز از اخبار آنجا آگاهی می‌یافتند. روزی یکی از ایشان خبری بدین مضمون آورد که هِرقل ، فرمانروای روم ، سپاهی بزرگ فراهم آورده ، اعراب قبایل لَخم و جُذام و غَسّان و عامله را با خود همراه کرده است ، طلایع سپاه در ناحیه بَلقاء در شمال تبوک به سر می‌برند و فرمانروای روم به حمص آمده است (واقدی ، ج ۳، ص ۹۸۹ـ۹۹۰؛ابن سعد، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۱۸ـ ۱۱۹؛بلاذری ، ۱۹۵۹، ج ۱، ص ۳۶۸). در روایت‌های دیگر، بدون اشاره به این مسئله ، تنها آمده است که پیامبر اکرم به قصد نبرد با رومیان از مدینه خارج شد (عروة بن زبیر، ص ۲۲۰؛زهری ، ص ۱۰۶؛طبری ، ج ۳، ص ۱۰۱). یعقوبی (یعقوبی، ج ۲، ص ۶۷) انگیزه پیامبر را از این غزوه ، خون‌خواهی جعفر بن ابی طالب دانسته است .
پس از آنکه حضرت رسول قصد خویش را از نبرد با رومیان آشکار کرد، برخی از اصحاب و بویژه منافقان مدینه از حضور در سپاه تن زدند یا کوشیدند در دل مسلمانان از نتیجه نبرد با روم هراس بیفکنند (عروة بن زبیر، ص ۲۲۰؛واقدی ، ج ۳، ص ۹۹۵ـ ۹۹۶؛ابن هشام ، ج ۴، ص ۱۶۸ـ۱۶۹؛طبری ، ج ۳، ص ۱۰۱ـ ۱۰۲؛ طبری ، ج ۳، ص ۱۰۸). می‌توان حدس زد که تأکید پیامبر برای رفتن به این سفر جنگی ، بیش از احساس خطر از جانب رومیان ، به سبب مسائلی بود که در مدینه وجود داشت و این سفر برخی از آن‌ها را آشکار کرد. تبلیغات وسیع منافقان مدینه برای پراکندن مسلمانان و صف آرایی نیروهای عبداللّه بن ابیّ در برابر سپاه پیامبر و سپس بازگشت منافقان به مدینه (طبری ، ج ۳، ص ۱۰۳) و بنا بر روایتی ، سوءقصد به جان رسول اکرم به هنگام بازگشت از تبوک (عروة بن زبیر، ص ۲۲۱؛طبرسی ، ج ۱، ص ۲۴۵ـ۲۴۷)، مؤیدهایی بر این نظر است .
پیامبر در تجهیز سپاه امر به شتاب فرموده بود، اما دشواری‌هایی مانند گرمای سخت و دوری راه و فقر مالی برخی اصحاب وجود داشت (واقدی ، ج ۳، ص ۹۹۲؛
طبری ، ج ۳، ص ۱۰۱ـ۱۰۲)، چندان‌که این سپاه را «جَیش العُسرة » خواندند (بلاذری ، ۱۹۵۹، ج ۱، ص ۳۶۸؛عروة بن زبیر، ص ۲۲۰ ).
ازین‌رو در این غزوه برخلاف غزوات دیگر، پیامبر قصد خود را بروشنی برای مردم بیان کرد تا برای نبرد آماده شوند. پیامبر نخست در ثَنیّة الوداع در نزدیکی مدینه اردو زد و سپس با سپاهی بالغ بر سی هزار تن به سوی شمال مدینه و مرزهای روم به راه افتاد (واقدی ، ج ۳، ص ۹۹۲؛واقدی ، ج ۳، ص ۹۹۶؛واقدی ، ج ۳، ص ۱۰۰۲؛
ابن سعد، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۹۹).
پیامبر اکرم پیش از آغاز سفر، علی علیه السلام را به جانشینی خود در مدینه ، و به قولی به سرپرستی خانواده خود، برجای نهاد ( مسعودی ، ص ۲۷۰ـ۲۷۱). این مسئله موجب طعن منافقان بر امام علی گردید تا بدانجا که آن حضرت در جُرْفْ، جایی در نزدیکی مدینه ، به پیامبر پیوست . پیامبر اکرم ، حضرت علی را بازگرداند و جمله‌ای را به آن حضرت فرمود که طبق آن نسبت علی بن ابی طالب به پیامبر مانند نسبت هارون به موسی است جز اینکه نبوت با حضرت محمد خاتمه یافته است (زهری ، ص ۱۱۱؛ابن هشام ، ج ۴، ص ۱۶۳؛طبری ، ج ۳، ص ۱۰۳ـ ۱۰۴). این حدیث ، که بعدها «حدیث منزلت • » نامیده شد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مناقب علی علیه السلام ، در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید ( کوفی ، ج ۱، ص ۴۹۹ـ۵۴۲؛ابن بطریق ، ص ۱۲۶ ) و به عنوان یکی از ادله نص بر خلافت بلافصل آن حضرت به آن استناد شد (علم الهدی ، ج ۳، ص ۵ ؛نصیرالدین طوسی ، ص ۲۳۰؛جاحظ ، ص ۱۵۳ـ۱۶۰؛ابن تیمیه ، ج ۷، ص ۳۲۵ ). مسئله مذکور با توجه به توطئه منافقان مدینه در آغاز سفر، بسیار مهم و جالب توجه است .
سپاه پیامبر پس از طی منازلی ( واقدی ، ج ۳، ص ۹۹۹) به تبوک رسید و حدود بیست شب در آنجا ماند (واقدی ، ج ۳، ص ۱۰۱۵؛ابن سعد، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۱۹؛ ابن سعد، ج ۲، قسم ۱، ص۱۲۱). بنا بر روایت واقدی ، در همانجا آشکار شد که خبر لشکرکشی رومیان درست نبوده است (واقدی، ج ۳، ص ۱۰۱۹)، ولی بنا بر برخی روایات دیگر، فرمانروای روم نمایندگانی نزد پیامبر فرستاد که مورد توجه و لطف آن حضرت قرار گرفتند (بلاذری ، ۱۹۵۹، ج ۱، ص ۳۶۸؛ واقدی، ج ۳، ص ۱۰۱۹). در همین فرصت پیامبر با اُکیدِر بن عبدالملک کِندی ، حاکم دومة الجَندَل ، و نیز با اهالی اَذرُح و جربا و اَیله به شرط پرداخت جزیه صلح کرد (واقدی ، ج ۳، ص ۱۰۲۹ـ۱۰۳۲؛ابن سعد، ج ۱، قسم ۲، ص ۳۷؛بلاذری ، ۱۴۱۳، ص ۵۹، ۶۸؛طبری ، ج ۳، ص ۱۰۸ـ ۱۰۹).
پیامبر در رمضان سال نهم به مدینه بازگشت (واقدی ، ج ۳، ص ۱۰۵۶؛یعقوبی ، ج ۲، ص ۶۸). آن حضرت عذر و سوگند کسانی را که از رفتن به غزوه تبوک سر باز زده بودند، پذیرفت و برایشان استغفار کرد، اما امر فرمود که مسلمانان با سه تن از آنان ، سخن نگویند و نشست و برخاست نکنند. آن سه تن توبه کردند و خداوند آیات ۱۱۷ تا ۱۱۹ سوره توبه(توبه:۱۱۷؛ توبه:۱۱۹) را نازل فرمود و آنان را بخشید (زهری ، ص ۱۰۸ـ۱۱۱؛واقدی ، ج ۳، ص ۱۰۴۹ـ ۱۰۵۶؛طبری ، ج ۳، ص ۱۱۱؛ابن قدامه ، ص ۸۹ ـ۹۳).
غزوه تبوک و آیاتی که در شأن آن نازل شد، منافقان را رسوا و اهداف و نقشه‌های بعدی آنان را برملا کرد و تأثیری بزرگ در گسترش و نفوذ اسلام در سراسر جزیرة العرب نهاد.
فهرست منابع :
(۱) ابن بطریق ، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار ، قم ۱۴۰۷؛
(۲) ابن تیمیه ، منهاج السنة النبویه ، چاپ محمد رشاد سالم ، ( حجاز ) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۳) ابن سعد؛
(۴) ابن قدامه ، کتاب التوّابین ، چاپ جورج مقدسی ، دمشق ۱۹۶۱؛
(۵) ابن هشام ، السیرة النبویه ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶؛
(۶) احمد بن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، چاپ محمد حمیداللّه ، مصر ۱۹۵۹؛
(۷) احمد بن یحیی بلاذری ، کتاب فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲؛
(۸) عمرو بن بحر جاحظ ، العثمانیه ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، ( قاهره ) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵؛
(۹) محمد بن مسلم زهری ، المغازی النبویه ، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛
(۱۰) فضل بن حسن طبرسی ، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی ' ، قم ۱۴۱۷؛
(۱۱) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(۱۲) عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم ، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی ، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛
(۱۳) علی بن حسین علم الهدی ، الشافی فی الامامه ، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب ، تهران ۱۴۱۰؛
(۱۴) محمد بن سلیمان کوفی ، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام ، چاپ محمدباقر محمودی ، قم ۱۴۱۲؛
(۱۵) مسعودی ، تنبیه ؛
(۱۶) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی ، تجریدالاعتقاد ، چاپ محمدجواد حسینی جلالی ، ( قم ) ۱۴۰۷؛
(۱۷) محمد بن عمر واقدی ، کتاب المغازی للواقدی ، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛
(۱۸) یعقوبی ، تاریخ .
