• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فاضل فخری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


شمس الدین محمدبن احمد، خَفْری، معروف به فاضل خفری، حکیم ، ریاضیدان و از دانشمندان برجسته علم هیئت و نجوم ، در قرن نهم و نیمه اول قرن دهم.


لقب وی شمس الدین و به سبب انتساب به خفر، از نواحی شیراز، به خفری معروف است.
[۱] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
[۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.
در برخی تذکره‌ها نام خفری به اشتباه به جای محمد، احمد،
[۳] عبدالنبیبن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
[۴] امین، ج۳، ص۱۰۷.
و به جای خفری، حُفری
[۵] عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، ج۸، ص۲۵۴.    
یا خضری
[۶] خواندمیر، ج۴، ص۶۱۱.
(احتمالا خطای طبعی) ثبت شده است. از او با عنوان شمس الدین کاشی نیز یاد کرده‌اند،
[۷] ج ۲، ستون ۲۲۹، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
که این نسبت احتمالا به دلیل اقامت چندین ساله خفری در اواخر عمرش در کاشان بوده است.
درباره زندگی شخصی، تاریخ و محل تولد خفری گزارش دقیقی در دست نیست، اما بر حسب تألیفاتی که از وی بر جای مانده، احتمالا در نیمه دوم قرن نهم متولد شده است. او از حکمای عهد شاه اسماعیل اول (حک ۹۰۵:ـ۹۳۰) و شاه طهماسب صفوی (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) بوده است.
[۸] نوراللّه بن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
[۹] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.


برخی از فرزند وی، قوام الدین حسین بن محمد خفری، مؤلف رساله جعفریه در حساب یاد کرده‌اند که همانند پدر در علوم ریاضی و هیئت تبحر خاصی داشته و رساله خود را به فارسی، در دوره شاه طهماسب صفوی و به نام شاه جعفر، حاکم فارس، نگاشته است.
[۱۰] ج ۱، ستون ۵۹۰، حاجی خلیفه.
[۱۱] ۲۱۷، محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۶۴، طبقات اعلام الشیعة.

درباره مذهب خفری آرای ضد و نقیضیی وجود دارد. به گفته افندی اصفهانی
[۱۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.
او ابتدا سنّی مذهب بوده و سپس شیعه شده است. برخی، از جمله قزوینی
[۱۳] عبدالنبی ذبن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
و فرصت شیرازی
[۱۴] محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶.
وی را شیعی مذهب معرفی کرده‌اند که اکثر آنان به گزارش شوشتری
[۱۵] نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳ـ ۲۳۴.
استناد کرده‌اند.
[۱۶] فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفری، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، کتاب ماه فلسفه.


خفری در شیراز به کسب علم پرداخت و بعدها به کاشان سفر کرد. وی ظاهرآ تا پایان عمرش در آن‌جا ساکن بود و به تألیف و تدریس اشتغال داشت.
[۱۷] خواندمیر، ج۴، ص۶۱۱.
[۱۸] عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱۹.    
از استادان مسلّم او سید صدرالدین محمد دشتکی است،
[۱۹] نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
اما از دیگر استادانش اطلاع دقیقی در دست نیست. علی دوانی
[۲۰] علی دوانی، مفاخراسلام، ج۴، ص۴۱۲، ج ۴.
وی را از شاگردان جلال الدین دوانی نیز معرفی کرده است. همچنین برخی دیگر مانند بغدادی،
[۲۱] ج ۲، ستون ۲۲۹، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
فرصت شیرازی
[۲۲] محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶.
و کحاله
[۲۳] عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، ج۸، ص۲۵۴.
وی را از شاگردان سعدالدین تفتازانی برشمرده‌اند، که صحیح نیست، زیرا تفتازانی از معاصران خفری نبوده و در ۷۹۱ درگذشته است. احتمال دارد منظور از تفتازانی، سیف الدین احمد بن یحیی بن محمد نواده سعدالدین معروف به حمید تفتازانی باشد.
[۲۴] خواندمیر، ج۴، ص۳۴۹.
از معروفترین شاگردان خفری، شاه طاهربن رضی الدین اسماعیل حسینی کاشانی است.
[۲۵] نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.


خفری از معاصران شیخ علی بن عبدالعالی عاملی معروف به محقق کرکی و محقق ثانی و از معتمدان وی در کاشان بوده است. چنانکه گفت‌هاند، پاسخ‌های خفری به پرسش‌های مردم در مسائل دینی پاسخ‌های عقلانی و بر طبق موازین تعلیمی شیعه امامیه بوده و محقق کرکی همه را موافق فقه امامیه دانسته است. وی حتی هنگام برخی از سفرهای زیارتی، خفری را جانشین خود برای مراجعات دینی و دنیوی مردم قرار می‌داد.
[۲۶] نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴.
[۲۷] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۱۵۴.

در آرای او پیوند فلسفه مشاء و اشراق، و نیز گرایش‌های عرفانی مشهود است. برای مثال، در مباحثی مانند وحدت وجود، اصالت وجود ، علم باری تعالی به اشیا، تلفیقی از آرای مشائی و اشراقی در رأی او ملاحظه می‌شود.

تاریخ وفات خفری بنا بر یادداشتی در حاشیه نسخ‌های از منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، ۹۴۲ است.
[۲۸] جلال الدین طهرانی، گاهنامه ۱۳۱۱(شمسی)، ج۱، ص۱۶۳.
رضاقلی خان هدایت
[۲۹] رضاقلی بن محمدهادی هدایت، فهرس التواریخ، ج۱، ص۲۰۹.
تاریخ وفات وی را ۹۳۵ گزارش کرده است، اما مدرس تبریزی در ریحانة الادب
[۳۰] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۱۵۴.
و آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعه
[۳۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۱۷.
وفات وی را ۹۵۷ نوشته‌اند. او در کاشان مدفون است.
[۳۲] حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴.


از خفری آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف فلسفه، و کلام، منطق، هیئت، ریاضی، تفسیر، عرفان و نیز ابیاتی برجای مانده است. برخی از مهمترین آثار او در فلسفه، منطق و کلام عبارتاند از: ۱) تعلیقه بر الهیات شرح تجرید قوشچی (تهران ۱۳۸۲ش)، شامل شرح مقصد سوم از اثبات صانع تا مسئله نفی شریک از فصل دوم در صفات صانع؛
۲) حاشیه بر اوایل شرح تجرید
[۳۳] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۰.

۳) رسالة فی اثبات واجب الوجود بالذات و صفاته، این رساله مفصّل‌ترین اثر خفری در اثبات واجب الوجود است که در یک مقدمه و چند مقصد نگاشته شده است
[۳۴] نوراللّه بن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.
[۳۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۰۶.    
[۳۶] فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفری، ج۱، ص۷۶ـ۷۹.

۴) رسالة سواد العین فی شرح حکمةالعین، که حاشیه خفری بر شرح محمدبن مبارکشاه بخاری بر حکمة العین دبیرانِ کاتبی قزوینی است
[۳۷] یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۲، ص۴۴ـ۴۵.

۵)رسالة فی تحقیق الهیولی
[۳۸] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس، ج۲۳، بخش ۱، ص۲۰ـ۲۱.

۶) رسالة عبرةالفضلاء فی حلّ شبهة جذر الاصمّ یا رسالة ضالة الفضلاء فی حل شبهة کلّ کلامی کاذبٌ؛
۷) حیرةالفضلاء یا حیرةالعقلاء یا حسرةالفضلاء
[۳۹] فیروزه ساعتچیان، کتاب ماه فلسفه، ج۱، ص۸۵ـ۸۶.
[۴۰] محمدبن احمد خفری، حیرةالفضلاء، ج۱، ص۲۷۱ـ۳۰۹.
[۴۱] محمدبن احمد خفری، حیرةالفضلاء، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۹.

۸) رسالة فی القضیة و التصدیق
[۴۲] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۳.

۹) تفسیر آیة الکرسی (تهران ۱۳۸۰ش).
[۴۳] فیروزه ساعتچیان، کتاب ماه فلسفه، ج۱، ص۷۶ـ۹۷.


آثار خفری در این موضوعات به ویژه در عرصه نجوم، عملا ادامه سنّتی دیرپا در نجوم دوره اسلامی است که ضمن پذیرش نجوم بطلمیوسی، به آشکار کردن کاستی‌های آن نیز می‌پرداخته است. رصدهای بطلمیوس و نتایج آن‌ها در مهم‌ترین اثر نجومی او (یعنی کتاب مجسطی، درباره آن رجوع کنید به تحریر مجسطی) ذکر شده و بسیار مورد توجه دانشمندان دوره اسلامی بوده است، اما چون با برخی مشاهدات و داده‌های جدید تناقض داشته، دانشمندان دوره اسلامی برای بازسازی آن کوشش‌های بسیاری کردند. این کوشش‌ها که در قرن پنجم با ابن هیثم در الشکوک علی بطلمیوس شروع شده بود، در قرن هفتم در کتاب التذکرة فی الهیئة خواجه نصیر الدین طوسی گسترش یافت و با دو اثر مهم قطب الدین شیرازی، یعنی نهایة الادراک فی درایة الافلاک و التحفةالشاهیة (که درواقع شروحی بر التذکرة... نصیرالدین طوسی هستند)، و دو کتاب مهم خفری در این عرصه ادامه یافت.

۷.۱ - التکملة فی شرح التذکرة

بنیادی ‌ترین تألیف خفری در حوزه نجوم، التکملة فی شرح التذکرة است به عربی، که تألیف آن در محرم ۹۳۲ به پایان رسیده است.
[۴۴] گ ۲۶۷ر، محمدبن احمد خفری، التکملة فی شرح التذکرة.
کتاب در چهار باب، با ساختاری کاملا برابر التذکرة تألیف شده است. خفری در مقدمه
[۴۵] گ ۱پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
آورده که شرح خود را بر پایه یکی دیگر از شروح التذکرة، یعنی شرح سید شریف جرجانی (متکلم و فیلسوف حنفی مذهب، متوفی ۸۱۶) نوشته است.
[۴۶] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۱۷.
التکملة نمون‌های عالی از شروح مزجی نجومی در دوره اسلامی است؛ نویسنده ابتدا سطر یا عبارت یا واژه‌ای را از کتاب اصلی آورده و سپس به شرح آن پرداخته است. مطابقت متن التکملة با التذکرة نشان می‌دهد هیچ سطر و عبارت از التذکرة در التکملة جا نیفتاده است. اندازه شروح خفری بر مطالب کتاب تذکرة یکسان نیست و از چند کلمه یا چند سطر تا چند صفحه را دربرمی‌گیرد. اما مفصلترین یادداشت‌ها، مجموعه یادداشت‌هایی درباره فصل یازدهم از باب دوم تذکرة است.
[۴۷] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳.
در این فصل عمومآ طوسی، به تفصیل درباره الگوهای سیاره‌ای خود بحث کرده و یادداشت‌های خفری ناظر بر دستاوردهای وی در دادن پاره‌ای از الگوهای سیاره‌ای جدیدتر است.
[۴۸] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۱۹ـ۳۲.
[۴۹] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳.


۷.۱.۱ - آرای خفری در التکمله

یکی از مهمترین دستاوردهای خفری در این باره، عرضه چهار الگوی غیربطلمیوسی برای تبیین حرکت عطارد است که سه مورد ابداع وی و یکی ابداع قوشچی است.
[۵۰] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۲۶ـ ۳۲.
اهمیت این موضوع در آن است که به سبب پیچیده بودن حرکت عطارد، اختر شناسان دوره اسلامی پیش از خفری در تبیین آن اغلب درمانده بودند، چنانکه نصیرالدین طوسی
[۵۱] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۰۹.
نیز صریحآ به ناتوانی خود در حل آن اعتراف کرده است.
اگرچه خفری التکمة را بر مبنای شرح جرجانی بر تذکره طوسی نگاشته، چند کتاب دیگر، از جمله التحفة الشاهیة و نهایةالادراک، هر دو از قطبالدین شیرازی، نیز از منابع او بوده است.
[۵۲] گ ۱۸۱پ، ۱۸۲ر، ۱۸۳پ، گ ۱۸۴پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.

به طور کلی، آرای خفری در تکملة به گونه‌ای بازسازی کاملی از الگوی سیارات در نظام ستاره شناسی بطلمیوسی است. الگوی خفری شامل تمام جنبه‌های حرکت ماه، سیارات عُلوی و سفلی است. او نه تنها اشکالات ناظر به حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسی را حل کرد، بلکه از آرای پیشینیان خود در نظام نجومی دوره اسلامی، از جمله نصیرالدین طوسی و قطب الدین شیرازی، نیز فراتر رفت (هریک از آن دو کوشیده بودند برخی اشکالات حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسی را حل کنند). قطب الدین شیرازی تصور می‌کرد اشکال‌های نظام بطلمیوسی در مقیاس کیهان شناختی ـ ریاضی و با متوسل شدن به یک راه حل ریاضی منحصر به فرد (که در آن ماهیت واقعی حرکت‌های سیارات نشان داده می‌شود) حل شدنی است؛ اما خفری چنین مشکلاتی را نه از طریقی منحصر به فرد، بلکه از راه «مجموعه روش‌های ریاضی» ــ در تعامل با ملزومات رصدی و سازگار با دیدگاه‌های کیهان شناختی آن دوره حل شدنی می‌دانست.
از تکملة نسخه‌های خطی بسیاری باقی مانده است.
[۵۳] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
[۵۴] محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، شیراز ۱۳۸۳ش.
[۵۵] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۸۹ـ۹۰.

چند تن از دانشمندان و نویسندگان دوره اسلامی شروحی بر تکملة (عمومآ با عنوان حاشیه) نوشته‌اند که از چهار عنوان آن‌ها خبر داریم.
[۵۶] آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۴۷.


۷.۲ - منتهی الادراک فی مُدرک الافلاک

منتهی الادراک فی مُدرک الافلاک، تألیف در ۹۱۱. منتهی الادراک در اصل شرحی است بر یکی از مهمترین آثار نجومی قطب الدین شیرازی، یعنی نهایة الادراک فی درایةالافلاک، و خفری خود
[۵۷] گ ۱پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
به این موضوع اشاره کرده است. وی در عین حال، گفته
[۵۸] گ ۳پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
که از عبارات دیگر کتاب نجومی قطب الدین شیرازی، یعنی التحفةالشاهیة، نیز بهره برده و به شرح آن نیز پرداخته است. منتهیالادراک، مانند نهایةالادراک، مشتمل بر چهار بخش است که هر بخش، «مطلب» نام دارد،
[۵۹] گ ۲پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
[۶۰] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه ا مرعشی ، ج۴، ص۶۵ـ۶۶.
[۶۱] W Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin ۱۸۸۷،۱۸۹۹، ج۵، ص۱۶۳ـ۱۶۴.
و هر مطلب به «مقصد» هایی تقسیم شده است. اگرچه منتهی الادراک در شرح نهایة الادراک است، اما از گونه شروح دقیق متن اصلی نیست، بلکه به نظر می‌رسد خفری‌ به‌طور کلی هریک از موضوعه‌های مورد بحث قطب الدین را بررسی و در صورت لزوم به شرح آن پرداخته است. براین اساس، حجم منتهی الادراک حتی از متن اصلی نهایةالادراک نیز کمتر است. این موضوع، به ویژه در شرح مقاله اول نهایةالادراک، نمایان است که خفری آن را در قالبی کوتاه‌تر از متن اصلی شرح کرده است.
[۶۲] گ ۴پ ـ ۲۱ر، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
ذکر دو عنوان از آثار قطب الدین شیرازی در کتابی که درواقع شرحِ یکی از آثار اوست، نشان می‌دهد که خفری قصد داشته از هر دو متن، در موضوع‌هایی که قطب الدین در آثار متفاوت خود، بهتر به آن‌ها پرداخته است، سود ببرد و کاملتر به آن‌ها و احیانآ حل مطلب بپردازد. بر همین اساس، خفری روی هم رفته هیچ‌ کدام از اشکالات قطب الدین شیرازی بر نظام سیاره‌ای بطلمیوسی را بدون پاسخ نگذاشته است. قدرت نوآوری نجومی خفری در منتهی الادراک به سطح نوشته‌های او در تکملة نمی‌رسد، با این ملاحظه که منتهی الادراک تقریبآ ۲۱ سال پیش از تکملة نوشته شده است.
خفری منتهی الادراک را به نام دو تن از امرای وقت کاشان، امین الدین محمد کاشانی
[۶۳] گ ۲پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
و زین الدین علی بن هبةاللّه کاشانی،
[۶۴] گ ۳ر، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
تألیف کرده است. از منتهی الادراک چند نسخه خطی به جا مانده، اما تعداد آن‌ها بسیار کمتر از نسخه‌های خطی باقی‌مانده از تکملة است؛ شاید به این سبب که تکملة از منتهی الادراک کاملتر است یا در آموزش کاربرد بیشتری داشته است.
[۶۵] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
[۶۶] محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷.
[۶۷] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۹۴ـ۳۹۵.
[۶۸] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶.
منتهی الادراک، بر اساس شناختی نادرست از نسخه خطی آن، کتاب علم الهیئة نیز معرفی شده، اما به عقیده صلیبا
[۶۹] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۸ـ۶۰.
احتمالا علم الهیئة ویرایشی موجز از منتهی الادراک است.

۷.۳ - رسالة حل مالاینحل

رسالةُ حلِّ مالاینحلُّ مِن مسائل الهیئة، که به اختصار حلُّ مالاینحلّ نیز نامیده می‌شود. نام این رساله، برگرفته از عنوان فصل یازدهم از باب دومِ التذکرة نصیرالدین طوسی
[۷۰] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵.
است.
[۷۱] گ ۱۵۳پ، محمدبن احمد خفری، التکملة فی شرح التذکرة.
ظاهرآ خفری با جمع آوری آرای خود در دو کتاب قبلی و پس از آن‌که توانست فراتر از سید شریف جرجانی و قطب الدین شیرازی به شرح نکات و پیچیدگی‌های مطروحه نصیرالدین طوسی در التذکرة بپردازد، احساس کرده است باید کتابی تألیف کند تا صورت نهایی دستاوردهایش را، به صورت فشرده، در این زمینه مطرح سازد. این کتاب در هفت بخش، هرکدام با عنوان «مقصد»، تألیف کرده است
[۷۲] محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
(برای آگاهی از هدف کلی خفری در تألیف این کتاب رجوع کنید به اینجا).
[۷۳] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۱ـ ۵۰۳.
از حلّ مالاینحلّ چند نسخه خطی باقی‌مانده است.
[۷۴] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
[۷۵] محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱.
بخش کوتاهی از مقدمه اثر را صلیبا
[۷۶] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۰.
به چاپ رسانده است.
[۷۷] George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۰ـ ۵۰۵.


۷.۴ - رسالة فی تحقیق الزاویة

رسالة فی تحقیق الزاویة و دفع الشبهة الواردة،
[۷۸] محمدکریم اشراق، بزرگان جهرم، ج۱، ص۲۹۳.
در ریاضیات، به عربی، و درباره تعریف زاویه براساس گفته نصیرالدین طوسی در همین زمینه در کتاب التذکرة و شامل افزوده‌های خفری بر این تعریف. این رساله به نام رسالة فی الزاویة
[۷۹] حبیب اللّه عظیمی، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج۱۳، ص۱۵۷.
نیز شناخته شده است. بنابر محتوای این رساله، کتابی نیز که عمومآ تعلیقه بر تحریر اقلیدس شناخته می‌شود،
[۸۰] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳.
[۸۱] محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۴.
همین رساله است. خفری این رساله را پس از التکملة، تألیف نموده، زیرا در انتهای آن از التکملة یاد کرده است.
[۸۲] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳.


۷.۵ - کتب دیگر

۱. رسالة فی حدود الالفاظ المستعملة فی البراهین الهندسیة، در موضوع ریاضی، که انتساب آن به خفری قطعی نیست.
[۸۳] محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۳۱۸.

۲. طول بلدة مکه و عرضها، رساله‌ای در جغرافیای ریاضی و تعیین طول و عرض مکه.
[۸۴] محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۷.

منابع متعدد،
[۸۵] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه مرعشی، ج۲۱، ص۳۳۴.
[۸۶] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی، ج۲۳، ص۱۴۵ـ۱۴۶.
[۸۷] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۱۹۵.
[۸۸] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۳۱۲ـ۳۱۳.
[۸۹] ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۴۳۲.
رساله‌ای به زبان فارسی و در موضوع رمل را نیز از خفری دانسته‌اند. در این میان معلوم نیست چرا روزنفلد و احسان اوغلو
[۹۰] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۳.
رسالة فی حل الاشکال الواردة علی شکل الخامس عشر من اصول اقلیدس، تألیف ابوالحسن بن احمد کاشی،
[۹۱] عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۲.
را از خفری دانسته‌اند.

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقاتاعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرنالعاشر، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳) یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش.
(۴) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۵) امین.
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجیخلیفه، ج ۶.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳،) بخش ۱ (، ۱۳۷۶ش.
(۹) محمدبن احمد خفری، حیرةالفضلاء، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکی و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف.
(۱۰) خواندمیر.
(۱۱) علی دوانی، مفاخراسلام، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش.
(۱۲) فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز»، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
(۱۳) نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۱۴) جلال الدین طهرانی، گاهنامه ۱۳۱۱) شمسی (، تهران (۱۳۱۰ش).
(۱۵) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۶) عبدالنبیبن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۱۷) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی‌تا).
(۱۸) عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۹) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۰) حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۱) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، فهرس التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش؛
(۲۲) محمدکریم اشراق، بزرگان جهرم، تهران ۱۳۵۱ش.
(۲۳) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۶، تهران ۱۳۶۶ش.
(۲۴) محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، شیراز ۱۳۸۳ش.
(۲۵) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
(۲۶) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۲۷) محمدبن احمد خفری، التکملة فی شرح التذکرة، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
(۲۸) محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
(۲۹) حبیب اللّه عظیمی، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۵ش.
(۳۰) محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد ۱۳۶۳ش ـ.
(۳۱) محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
(۳۲) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی، نهایةالادراک فی درایةالافلاک، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۵۰۶.
(۳۳) W Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹.
(۳۴) Muhammad b Muhammad Nasir al-Din Tusi, Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳.
(۳۵) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳.
(۳۶) George Saliba, "Sams al-Din al-Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷-۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴.
(۳۷) idem "A sixteenth - century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al-Din al-Khafri", Journal for the history of astronomy, vol۲۵, pt۱, no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
(۳۸) idem, "The ultimate challenge of Greek astronomy: Hall ma la yanhall of Shams al-Din al-Khafri (d ۱۵۵۰) ", in Sic itur ad astra: studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften Festschrift fur den Arabisten Paul Kunitzsch zum ۷۰ Geburtstag, ed Menso Folkerts and Richard Lorch, Wiesbanden: Harrassowitz, ۲۰۰۰.

۱. ↑ عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
۲. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.
۳. ↑ عبدالنبیبن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
۴. ↑ امین، ج۳، ص۱۰۷.
۵. ↑ عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، ج۸، ص۲۵۴.    
۶. ↑ خواندمیر، ج۴، ص۶۱۱.
۷. ↑ ج ۲، ستون ۲۲۹، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۸. ↑ نوراللّه بن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
۹. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.
۱۰. ↑ ج ۱، ستون ۵۹۰، حاجی خلیفه.
۱۱. ↑ ۲۱۷، محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۶۴، طبقات اعلام الشیعة.
۱۲. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸.
۱۳. ↑ عبدالنبی ذبن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، ج۱، ص۶۴.
۱۴. ↑ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶.
۱۵. ↑ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳ـ ۲۳۴.
۱۶. ↑ فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفری، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، کتاب ماه فلسفه.
۱۷. ↑ خواندمیر، ج۴، ص۶۱۱.
۱۸. ↑ عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱۹.    
۱۹. ↑ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
۲۰. ↑ علی دوانی، مفاخراسلام، ج۴، ص۴۱۲، ج ۴.
۲۱. ↑ ج ۲، ستون ۲۲۹، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۲۲. ↑ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶.
۲۳. ↑ عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، ج۸، ص۲۵۴.
۲۴. ↑ خواندمیر، ج۴، ص۳۴۹.
۲۵. ↑ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.
۲۶. ↑ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴.
۲۷. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۱۵۴.
۲۸. ↑ جلال الدین طهرانی، گاهنامه ۱۳۱۱(شمسی)، ج۱، ص۱۶۳.
۲۹. ↑ رضاقلی بن محمدهادی هدایت، فهرس التواریخ، ج۱، ص۲۰۹.
۳۰. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۱۵۴.
۳۱. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۱۷.
۳۲. ↑ حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴.
۳۳. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
۳۴. ↑ نوراللّه بن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.
۳۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۰۶.    
۳۶. ↑ فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفری، ج۱، ص۷۶ـ۷۹.
۳۷. ↑ یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۲، ص۴۴ـ۴۵.
۳۸. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس، ج۲۳، بخش ۱، ص۲۰ـ۲۱.
۳۹. ↑ فیروزه ساعتچیان، کتاب ماه فلسفه، ج۱، ص۸۵ـ۸۶.
۴۰. ↑ محمدبن احمد خفری، حیرةالفضلاء، ج۱، ص۲۷۱ـ۳۰۹.
۴۱. ↑ محمدبن احمد خفری، حیرةالفضلاء، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۹.
۴۲. ↑ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۳.
۴۳. ↑ فیروزه ساعتچیان، کتاب ماه فلسفه، ج۱، ص۷۶ـ۹۷.
۴۴. ↑ گ ۲۶۷ر، محمدبن احمد خفری، التکملة فی شرح التذکرة.
۴۵. ↑ گ ۱پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۴۶. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۱۷.
۴۷. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳.
۴۸. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۱۹ـ۳۲.
۴۹. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳.
۵۰. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۲۶ـ ۳۲.
۵۱. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۲۰۹.
۵۲. ↑ گ ۱۸۱پ، ۱۸۲ر، ۱۸۳پ، گ ۱۸۴پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۵۳. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
۵۴. ↑ محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، شیراز ۱۳۸۳ش.
۵۵. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۸۹ـ۹۰.
۵۶. ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۴۷.
۵۷. ↑ گ ۱پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۵۸. ↑ گ ۳پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۵۹. ↑ گ ۲پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۶۰. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه ا مرعشی ، ج۴، ص۶۵ـ۶۶.
۶۱. ↑ W Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin ۱۸۸۷،۱۸۹۹، ج۵، ص۱۶۳ـ۱۶۴.
۶۲. ↑ گ ۴پ ـ ۲۱ر، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
۶۳. ↑ گ ۲پ، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۶۴. ↑ گ ۳ر، محمدبن احمد خفری، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک.
۶۵. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
۶۶. ↑ محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷.
۶۷. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۹۴ـ۳۹۵.
۶۸. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶.
۶۹. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۸ـ۶۰.
۷۰. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi, Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a, ed and tr FJ Ragep, New York ۱۹۹۳، ج۱، ص۱۹۵.
۷۱. ↑ گ ۱۵۳پ، محمدبن احمد خفری، التکملة فی شرح التذکرة.
۷۲. ↑ محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
۷۳. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۱ـ ۵۰۳.
۷۴. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۴.
۷۵. ↑ محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱.
۷۶. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۰.
۷۷. ↑ George Saliba, "Sams al،Din al،Hafri's (d ۱۵۵۰) , last work on theoretical astronomy", in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe، xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷،۹ juin ۱۹۹۸) , ed N Pourjavady and ZVesel, Tehran: Presses Universitaires d'Iran, ۲۰۰۴، ج۱، ص۵۰۰ـ ۵۰۵.
۷۸. ↑ محمدکریم اشراق، بزرگان جهرم، ج۱، ص۲۹۳.
۷۹. ↑ حبیب اللّه عظیمی، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج۱۳، ص۱۵۷.
۸۰. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳.
۸۱. ↑ محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۴.
۸۲. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳.
۸۳. ↑ محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۳۱۸.
۸۴. ↑ محمد برکت، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۷.
۸۵. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه مرعشی، ج۲۱، ص۳۳۴.
۸۶. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی، ج۲۳، ص۱۴۵ـ۱۴۶.
۸۷. ↑ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۱۹۵.
۸۸. ↑ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۳۱۲ـ۳۱۳.
۸۹. ↑ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۴۳۲.
۹۰. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th،۱۹th c) , Istanbul ۲۰۰۳، ج۱، ص۳۱۳.
۹۱. ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۲.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خفری»، شماره ۷۱۵۶.    



جعبه ابزار