قاسم بن علی حریری خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حریرى ، قاسم بن على، كنیه‌اش ابومحمد، ادیب، لغوى و صاحب مقامات بود. وى در حدود ۴۴۶ در منطقه‌اى نزدیك بصره به نام مَشان به دنیا آمد و در آنجا بزرگ شد (سمعانى، ج۲، ص۱۹۵؛ عمادالدین كاتب، ج۲، ص۵۹۹_۶۰۱؛ یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۶۱). او به قبیله ربیعةالفَرَس (یا ربیعة بن نَزار) منسوب است (ابن‌خلّكان، ج۴، ص۶۶؛ ابوالفداء، ج۲، ص۳۳۱) و ظاهرآ به سبب اشتغال یكى از اجدادش به بافت یا فروش پارچه حریر، به حریرى ملقب شده است (سمعانى، ج۲، ص۲۰۹) و چون ساكن محله بنی‌حرام در بصره بود، عده‌اى او را حرامى می‌خواندند (سمعانى، ج۲، ص۱۹۴؛ عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۰۱). وى فردى برخوردار از ثروت بود و نخلستانى با هجده هزار نخل در منطقه مشان داشت (قفطى، ج۳، ص۲۵؛ ابوالفداء، ج۲، ص۳۳۱).
حریرى در دربار خلیفه عباسى به كتابت مشغول بود. امیر كلام او را تحسین می‌كرد (ابن‌انبارى، ص۳۸۱؛ یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۶۲؛ ابن‌كثیر، ج۱۲، ص۱۹۲). وى همچنین صاحب خبر (برید) بصره بود كه این منصب تا پایان حكومت مقتفی‌لامراللّه در بین فرزندانش باقى ماند (عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۰۱؛ بروكلمان، ج۵، ص۱۴۴). وى در ۵۱۶ در محله بنی‌حرام بصره درگذشت (سمعانى، ج۲، ص۱۹۵؛ ابن‌انبارى، ص۳۸۱؛ یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۶۱ـ ۲۶۲). در برخى منابع، تاریخ مرگ حریرى سال‌هاى ۵۱۴ و ۵۱۵ ذكر شده است (سمعانى، ج۲، ص۲۰۹؛ابن‌اثیر، ج۱۰، ص۵۹۶؛ابوالفداء، ج۲، ص۳۳۱).حریرى ادیبى فاضل، خوش‌ذوق، خوش‌سخن، با ذكاوت، در عصر خود بی‌نظیر و در طبقه علماى طراز اول بود (سمعانى، ج۲، ص۱۹۴؛ابن‌انبارى، ص۳۷۹؛یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۸۳). سبكى (سبكى، ج۷، ص۲۶۶) او را در طبقه پنجم، یعنى كسانى كه بین سال ۵۰۰ و ۶۰۰ در گذشته‌اند؛و ابن‌قاضى شهبه (ابن‌قاضى، ج۱، ص۲۸۹) در طبقه سیزدهم علما، یعنى كسانى كه در دو دهه اول قرن ششم درگذشته‌اند، قرار داده است. وى از محضر استادانى چون ابوتمام محمد بن حسن بن موسى مُقرى و ابوالقاسم فضل بن محمد بن علی بن فضل قَصَبانى (متوفى ۴۴۴) نحوى استفاده نمود. با اینكه تمامى منابع بر استادى قصبانى و شاگردى حریرى اتفاق‌نظر دارند، اما به لحاظ تاریخى این دو یكدیگر را ندیده‌اند. عده كثیرى نیز از او استفاده كرده و روایت نقل نموده‌اند (رجوع کنید به سمعانى، ج۲، ص۱۹۴ـ۱۹۵؛ابن‌انبارى، ص۳۷۹ـ ۳۸۰؛ابن‌شاكر كتبى، ج۱۲، ص۱۳۴).حریرى علاوه بر مقامات، تألیفات دیگرى نیز دارد، از جمله: دُرَّةالغَوّاص فى اَوهام الخَواص (یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۱؛ قفطى، ج۳، ص۲۵؛ ابن‌خلّكان، ج۴، ص۶۶). ابن‌انبارى (ابن‌انبارى، ص۳۷۹) آن را با نام دُرَّة الغَوّاص فیما یلْحَنُ فیه الخَواص و خوانسارى با نام دُرَّة الغَوّاص فى اَغْلاط الخَواص آورده است. حریرى نگارش این كتاب را در ۵۰۴ آغاز نمود (یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۸۳ـ۲۸۵). وى (یاقوت حموى، ج۱۶، ص۳) بررسى اغلاط مصطلح لغوى، تبیین واژه‌هایى كه مردم را به اشتباه می‌افكند و نكات لغوى را كه تا آن زمان مطرح نشده، از اهداف نگارش كتاب بیان كرده است. حریرى در این كتاب، حدود ۲۲۳ اشتباه لغوى خواص زمان خود را بررسى و اصلاح نموده است (وان‌دایك، ص۲۸۳؛ وان‌دایك، ص۳۱۲؛مغربى، ص۱۱۰؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۱). شروح و حواشى و تعلیقات بسیارى بر این كتاب نوشته شده و هم‌اكنون نیز مورد توجه پژوهشگران و علماست. تكمله ابومنصور جوالیقى به نام التكملة فیما یلْحَنُ فیه العامّة و شرح احمد خَفاجى (متوفى ۱۰۶۹) از مشهورترین تعلیقات و شروح این كتاب است. از نظر خفاجى، حریرى در این كتاب، همچون دیگر تألیفاتش، تكلف به خرج داده است (وان‌دایك، ص۴۷۳؛مغربى، ص۱۱۰ـ ۱۱۱؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۱ـ۱۵۲). این كتاب بارها به نظم درآمده و خلاصه شده است (مغربى، ص۱۱۱؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۲). حریرى به پیشنهاد ابن‌تلمیذ، در ۵۰۴، قصیده‌اى تعلیمى در باب نحو به نام مُلْحَةالاِعراب سرود (ابن‌انبارى، ص۳۷۹؛یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۱؛ یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۸۳ـ۲۸۶؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۲). ابن‌شاكر كتبى (ابن‌شاكر كتبى، ج۱۲، ص۱۳۴) آن را با نام مسحةالاعراب و سبحة الآداب، و بغدادى (بغدادى، ج۱، ستون ۸۲۸) آن را با نام ملحة الاعراب و سخنة الآداب آورده است. بر این كتاب نیز شروح بسیارى نوشته‌اند، از جمله خود وى (یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۱؛
قفطى، ج۳، ص۲۵). سیوطى (متوفى ۹۱۱) نیز شرحى در سه مجلد بر آن نوشته است. مختصرى از ملحةالاعراب نیز به نظم از ابن‌وردى (متوفى ۸۴۶) موجود است (
بروكلمان، ج۵، ص۱۵۳ـ۱۵۴).
دیوان رسائل یا نامه‌ها، مجموعه دیگرى از تألیفات حریرى است (ابن‌انبارى، ص۳۷۹؛یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۱؛قفطى، ج۳، ص۲۵). بخشى از این مجموعه را عمادالدین كاتب (عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۲۵ـ۶۶۰) و یاقوت حموى (یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۶۹ـ۲۹۳) آورده‌اند. در این مجموعه، دو رساله سینیه و شینیه، كه به نظم و نثر نگارش شده، مورد توجه است. رساله سینیه، نامه‌اى است در سرزنش یكى از دوستانش و رساله شینیه درباره یكى از دوستانش است كه حریرى ضمن مدح وى از فراقش به شِكوه پرداخته است (عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۱۶ـ۶۲۴؛یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۶ـ۲۸۲؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۰ـ۱۵۱).مجموعه‌اى از اشعار حریرى، مُزَین به صنایع لفظى، از جمله لزوم مالایلزم، جناس و عكس، موجود است (عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۰۳؛ عمادالدین كاتب، ج۲، ص۶۰۸ـ۶۱۴؛یاقوت حموى، ج۱۶، ص۲۷۱؛
طاشكوپری‌زاده، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶؛بروكلمان، ج۵، ص۱۵۱). آنچه از نظم و نثر در مجموعه رسائل و دیوان حریرى هست، به لحاظ بلاغت پایین‌تر از مقامات قرار دارد (قفطى، ج۳، ص۲۵؛ سبكى، ج۷، ص۲۶۹). توشیح البیان تألیف دیگر حریرى است (زركلى، ج۵، ص۱۷۷). زركلى (زركلى، ج۵، ص۱۷۷) كتاب صدور زمان الفتور و فتور زمان الصدور را در باب تاریخ از تألیفات حریرى ذكر كرده است. مجموعه تألیفات حریرى و شروح آن، اعم از نسخ خطى و چاپى، در كتابخانه‌هاى مختلف موجود است (بروكلمان، ج۵، ص۱۴۵ـ۱۵۴).
فهرست منابع :
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ؛
(۲) ابن‌انبارى، نزهةالالباء فى طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷؛
(۳) ابن‌خلّكان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان؛
(۴) ابن‌شاكر كتبى، عیون التواریخ، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷؛
(۵) ابن‌قاضى شهبه، طبقات‌الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم الكتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۶) ابن‌كثیر، البدایة و النهایة فى التاریخ، قاهره ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸؛
(۷) اسماعیل بن على ابوالفداء، المختصر فى أخبار البشر، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیى سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸؛
(۸) كارل بروكلمان، تاریخ الادب العربى، نقله الى العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۹) اسماعیل بغدادى، هدیةالعارفین؛
(۱۰) قاسم بن على حریرى، درّةالغوّاص فى اوهام الخواص، چاپ هاینریش توربكه، لایپزیگ ۱۸۷۱، چاپ افست بغداد ؛
(۱۱) خیرالدین زركلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹؛
(۱۲) عبدالوهاب بن على سبكى، طبقات الشافعیة الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶؛
(۱۳) سمعانى، الانساب؛
(۱۴) احمد بن مصطفى طاشكوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیاده، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۱۵) محمد بن محمد عمادالدین كاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثرى، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳؛
(۱۶) علی بن یوسف قفطى، انباه الرواة على انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵؛
(۱۷) عبدالقادر مغربى، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، مجلةالمجمع العلمى العربى، شعبان و رمضان ۱۳۴۳؛
(۱۸) ادوارد وان‌دایك، كتاب اكتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلى ببلاوى، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹؛
(۱۹) یاقوت حموى، معجم‌الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
