مؤیدالدین بن محمود جندی،
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَندی ، مؤیدالدین بن محمود، عارف و شاعر قرن هفتم می‌باشد.
او را مؤیدالدین صوفی نیز خوانده‌اند. در باره شرح حال وی اطلاعات اندكی وجود دارد. تاریخ ولادتش معلوم نیست. بر اساس نامش، او را اهل شهر جند دانسته‌اند (قیصری، مقدمه آشتیانی، ص۴؛ نصراللّه پورجوادی، «در باره( شرح فصوص‌الحكم تألیف مؤیدالدین جندی»، نشردانش ، سال ۳، ش ۱ ، ص ۶۸، (آذر و دی ۱۳۶۱)). تنها منبع موثق در شرح‌حال او، مطالب پراكنده‌ای است كه از خلال آثارش (همانند شرح فصوص‌الحكم ، و نَفْحَه الروح و تُحْفَه‌الفُتوح ) یافت می‌شود. در آغاز، پدر و مادر و خویشان جندی او را از سلوك منع می‌كردند، اما وی با تفأل به قرآن كریم و بنا بر آیه ۲۴ سوره توبه، اموال خود را به پدرش داد، كابین همسرش را پرداخت و به سیر و سلوك روی آورد، به حج رفت و بعدها (ظاهراً در قونیه) نزد صدرالدین قونیوی(متوفی ۶۷۲) راه یافت و مقامات عارفانه خویش را در خانقاه و مَدْرس او طی نمود و از او اجازه ارشاد گرفت (مؤیدالدین‌بن محمود جندی، نفحه‌الروح و تحفه‌الفتوح ، ص ۱۴۲ـ۱۴۴، چاپ نجیب مایل‌هروی، تهران ۱۳۶۲ ش ؛مؤیدالدین‌بن محمود جندی، نفحه‌الروح و تحفه‌الفتوح ، مقدمه مایل هروی، ص ۱۲ چاپ نجیب مایل‌هروی، تهران ۱۳۶۲ ش ).
جندی بسیار تحت تأثیر قونیوی بود و خود به این امر تصریح كرده است (مؤیدالدین‌بن محمود جندی، شرح فصوص‌الحكم ، ص۹، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۶۱ ش ). وی به مقام معنوی و فضیلت باطنی استاد و استادِ استاد خود (ابن‌عربی) چنان معتقد بود كه در تمام شئون و مراحل زندگی، نه فقط در مشكلات عرفانی و علمی، بلكه در گشودن گره‌های زندگی نیز از باطن آنان مدد می‌جست (مؤیدالدین‌بن محمود جندی، شرح فصوص‌الحكم ، مقدمه ابراهیمی‌دینانی، ص چهل و سه،چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۶۱ ش). فَناری (محمدبن حمزه فناری، مصباح‌الانس فی شرح مفتاح غیب‌الجمع و الوجود ،ص۳، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش) وی را از فرزندان الاهی قونیوی به شمار آورده و تصریح كرده كه در شرح مفتاح‌الغیب قونیوی، علاوه بر افادات ابن‌عربی و قونیوی و سعیدالدین فَرغانی (متوفی ۷۰۰)، از ذوق و فهم عرفانی مؤیدالدین جندی مدد گرفته است. جامی (عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات‌الانس ، ص۵۵۶، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش؛عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص ، ص۱۹، چاپ ویلیام چیتیك، تهران ۱۳۵۶ ش) او را عارف كامل و جامع علوم ظاهری و باطنی دانسته است. مؤیدالدین جندی دارای حوزه تدریس بود و شاگردان قونیوی برای حل مشكلات علمی خود به او مراجعه می‌كردند (عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص ، پیشگفتار آشتیانی، ص۲۸، چاپ ویلیام چیتیك، تهران ۱۳۵۶ ش). به نظر آشتیانی (عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص ، پیشگفتار آشتیانی، ص۳۷، چاپ ویلیام چیتیك، تهران ۱۳۵۶ ش )، جندی و فرغانی آثار یكدیگر را دیده بودند؛ ازاین‌رو، مطالبی كه در شرح تائیه فرغانی آمده در آثار جندی تكرار نشده و مباحثی را كه جندی به تفصیل از آنها سخن گفته، فرغانی در آثارش به‌اجمال به آنها پرداخته است.
هیچ‌یك از شارحان ابن‌عربی در فهم افكار وی از جندی بی‌نیاز نبوده‌اند، چنانكه عبدالرزاق كاشانی (متوفی ۷۳۶) و داوود قیصری (متوفی ۷۵۱) و برخی دیگر از شارحان فصوص‌الحكم تحت تأثیر او بوده‌اند (سعیدالدین‌بن احمد فرغانی، مشارق الدّراری: شرح تائیه ابن‌فارض ،مقدمه آشتیانی، ص۱۲۹، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ ش؛نصراللّه پورجوادی، «در باره( شرح فصوص‌الحكم تألیف مؤیدالدین جندی»، نشردانش ، سال ۳، ش ۱ ، ص ۶۸، (آذر و دی ۱۳۶۱)).
جندی معاصر جلال‌الدین مولوی(۶۰۴ـ۶۷۲) بود و خود را از جمله نیازمندان او می دانست. (احمدبن اخی‌ناطور افلاكی، مناقب العارفین ، ج ۱، ص۳۶۰، چاپ تحسین یازیجی، آنكارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش؛ عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات‌الانس ، ص۴۶۵، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش)
سال وفات جندی به تحقیق معلوم نیست. بعضی آنرا ۶۹۰ دانسته‌اند كه صحیح به نظر نمی‌رسد، زیرا جندی قصیده لامیه خود را در ۶۹۱ به پایان رسانده است. حاجی خلیفه (حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۲۶۳) سال درگذشت او را حدود ۷۰۰ ذكر كرده است.
آثار. ۱) شرح فصوص‌الحكم •ابن‌عربی. این كتاب به عربی و مهم‌ترین اثر جندی است. او شرحش را به صورت منظم و متوالی در یك زمان معین ننوشت؛ ابتدا شرح خطبه را نزد قونیوی نگاشت و پس از وفات قونیوی، قونیه را ترك كرد و عازم بغداد شد و در آنجا بنا به درخواست برخی فضلا، بخشی از فصوص را شرح كرد، اما قبل از پایان شرح، بغداد را به قصد سفر به مناطق دیگر ترك نمود و به گفته خودش در این هنگام از انواع واردات قلبی و الهامات ربانی محروم گشت (جندی، ۱۳۶۱ ش، ص ۹ـ۱۰، مقدمه ابراهیمی‌دینانی، ص چهل‌ودو). جندی، به تبع قونیوی، اهمیت فراوانی برای خطبه فصوص الحكم و شرح آن قائل بود و از این رو، حدود یك پنجم شرح فصوص‌الحكم (ص ۱۶ـ۱۲۴) را به شرح خطبه آن اختصاص داد (پورجوادی، ص ۶۸ـ۶۹). سیدحیدر آملی (متوفی ح ۷۸۶؛ ج ۱، ص ۱۳)، شرح فصوص جندی را یكی از بهترین شروح فصوص‌الحكم معرفی كرده است. جامی (۱۳۵۶ش، ص۱۹، ۲۴۰) این اثر را نخستین شرح فصوص‌الحكم ابن‌عربی دانسته است (نیز رجوع کنید به جندی، ۱۳۶۱ ش، همان مقدمه، ص سی‌وهفت ـ سی‌ونه؛ قس عثمان اسماعیل یحیی، ص ۴۸۰). به گفته حاجی خلیفه (همانجا)، جندی دو شرح بر فصوص نوشته است: كبیر و صغیر. شرح كبیر همان است كه در دست است. این شرح با تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی و مقدمه غلامحسین ابراهیمی دینانی در ۱۳۶۱ ش در مشهد و در ۱۳۸۱ ش در قم به چاپ رسیده است.
شرح فصوص‌الحكم جندی منبع برخی از شروح دیگرِ آن كتاب بوده و مشتمل بر نكات و افاداتی است كه در سایر شروح یافت نمی‌شود (جامی، ۱۳۷۰ ش، ص ۵۵۶؛ قیصری، همان مقدمه، ص چهار؛ جندی، ۱۳۶۱ ش، همان مقدمه، ص چهل‌وچهار). برای نمونه، خواجه محمد پارسا • (متوفی ۸۲۲) در شرح فصوص‌الحكم خود حدود ۶۴ بار از شرح جندی استفاده كرده (پارسا، پیشگفتارمسگرنژاد، ص بیست و چهار، پنجاه‌ودوـ پنجاه‌وسه) و بابا ركن‌الدین شیرازی• (متوفی ۷۶۹) در نصوص‌الخصوص فی ترجمه الفصوص از آن بهره‌های فراوان برده است (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۴۰، ۲۶۰ـ۲۶۱، ۲۹۸، ۳۱۹). جامی در دیباچه نقدالنصوص (ص ۱۹) تصریح كرده كه در نگارش این كتاب از معارف مؤیدالدین جَندی بهره فراوان برده و در متن كتاب مذكور نیز بارها از شرح و گاهی از اشعار وی مطالبی نقل كرده است (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۷، ۶۷، ۲۰۸، ۲۱۷، ۲۴۰؛ نیز رجوع کنید به همان، مقدمه چیتیك، ص پنجاه و چهار ـ پنجاه و پنج، شصت ـ شصت و یك)، ولی تقریباً بدون استثنا و برخلاف نقل قولهایی كه از سایر شارحان كرده، گاهی چند جمله و گاه نصف عبارات او را حذف كرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص ۲۷، ۲۱۷، ۲۴۰؛ در مورد منقولات جامی از جندی رجوع کنید به همان، مقدمه چیتیك، ص پنجاه و چهار ـ پنجاه و پنج، شصت ـ شصت‌ویك). پاره‌ای از مطالب جندی در نقدالنصوص نیز، بر اثر بی‌دقتی در تلخیص جملات، به صورتی نادرست عرضه شده است (برای نمونه رجوع کنید به جامی، ص ۴۶؛ قس جندی، ۱۳۶۱ ش، ص ۲۶۶). دقیقاً معلوم نیست كه این خطا ناشی از روش نقل جامی است یا از نسخه‌ای كه او در دست داشته یا اینكه در نسخه كتاب جامی كه به دست ما رسیده تحریفی روی داده است.
۲) نفحه‌الروح و تحفه‌الفتوح ، به فارسی، كه در دو بخش تنظیم شده است: الف) علوم و معارف، ب) اعمال جسمانی، اخلاق، عبادات و وصایا. جندی این كتاب را هنگام اقامتش در سینوپ (كه اكنون از شهرهای تركیه است) نگاشته و آن را به بانویی كه او را به علم ستوده و «ملكه‌الملكات، شاه خواتین، كلاله پادشاهان اكابر» خوانده، تقدیم كرده است و در مقدمه آن، از مراتب نیكوكاری او در حق ارباب فضائل و اصحاب طریق یاد كرده است. وی همچنین قصیده فارسی مفصّلی را كه در ستایش این بانو سروده در مقدمه كتاب آورده است (رجوع کنید به جندی، ۱۳۶۲ ش، ص ۳۷ـ ۴۵). این اثر به اهتمام نجیب مایل هروی در ۱۳۶۲ ش در تهران چاپ شده است.
۳) اذواق الخَتْمَتین ، به عربی، در باره عرفان محیی‌الدین‌ابن عربی (همان، ص ۳۷، مقدمه مایل هروی، ص ۲۲).
۴) كتاب‌الاسماء ، در شرح اسماء حسنی (همان، ص ۷۲).
۵) اكسیرالكلمات ، به فارسی (همان، ص ۳۷).
۶) خلاصه‌الارشاد و ارشاد الخلاصه ، به فارسی، كه به گزارش مایل هروی (همان، مقدمه، ص ۲۲) برخی آن را دو كتاب فرض كرده‌اند، اما با استناد به مقدمه جندی در نفحه‌الروح و تحفه‌الفتوح (ص ۳۷)، احتمالاً یك اثر است.
۷) شرح مواقع‌النجوم و مطالع أهِلَّه الاسرار و العلوم ، اثر ابن‌عربی، در درجات و معانی عبادات (جامی، ۱۳۷۰ ش، ص ۵۵۶؛ جندی، ۱۳۶۲ ش، همان مقدمه، ص ۲۱) كه جندی آن را در بغداد و ظاهراً زمانی كه به مقام پیری و شیخی در تصوف رسیده بود، شرح كرده است (جندی، ۱۳۶۲ ش، همانجا).
۸) رساله فی‌القضاء و القدر ، به فارسی (آقابزرگ طهرانی، ج ۱۷، ص ۱۵۰؛ جندی، ۱۳۶۲ ش، همان مقدمه، ص ۲۳).
۹) رساله علوم أحَدی و معارف احمدی ، كه فصلی از آن در تقسیم‌بندی علوم و فضائل آنهاست (جندی، ۱۳۶۲ ش، ص ۳۶).
۱۰) دیوان اشعار ، به فارسی و عربی (بروكلمان، همانجا). جامی (۱۳۷۰ ش، ص ۵۵۷) اشعار جندی را لطیف و موضوع آنها را بیان حقایق و معارف و بر طریق اشعار ابن‌فارض • (متوفی ۶۳۲) دانسته است. فخرالدین عراقی در لمعات (ص ۴۶۳) برخی از ابیات مشهور او را نقل كرده است. جندی در شعر «مؤید» تخلص می‌كرد (جندی، ۱۳۶۲ ش، همان مقدمه، ص ۱۱، ۱۶). وی در شرح فصوص‌الحكم (ص ۱۰ـ۱۶) قصیده دالیه خود را نقل كرده است.
۱۱) قصیده لامیه الدُرَرالغالیات فی شرح الحروف العالیات ، به عربی، در باره تصوف، كه آن را در ۶۹۱ خطاب به خود سروده و به فارسی شرح كرده است (حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۵۴۰؛ بغدادی، ج ۲، ستون ۴۸۴؛ كحّاله، ج ۱۳، ص ۵۴).
۱۲) سروده‌ای در جواب قصیده تائیه ابن‌فارض•(رجوع کنید به جامی، ۱۳۷۰ ش، همانجا).
آرا و عقاید. جندی متفكری مستقل و صاحب‌نظر بوده و با اینكه همچون استادش، قونیوی، در مباحث نظری پیرو ابن‌عربی بوده، اما معارف غیبی با سلاست و روانی خاصی بر قلم او جاری شده است و در شرح فصوص نكات تازه فراوانی دارد كه ابن‌عربی اصلاً مطرح نكرده یا در جای دیگری، آنها را بیان كرده است. همچنین بیانات قونیوی، مختصر و مجمل، اما نوشته‌های جندی مفصّل است (جامی، مقدمه چیتیك، ص چهل‌ودو).
به بیان جندی، ذات هر چیز، حقیقت آن است از آن حیث كه مرجع و منشأ حقایقِ اسما و صفات و نِسَب و اضافاتِ ذاتی است و اینها همه منسوب به آن ذات‌اند. پس غایت ادراك و علم به ذات، از جهت موصوف شدن حقیقت است به اسما و صفات و افعال و آثار و نِسَب، و چون علم. یكی از نِسَب است، ذات را در نمی‌یابد، چه به حق اضافه شود چه به خلق، زیرا امر نسبی (علم) بر ذات مطلق احاطه نمی‌یابد؛مگر آنكه علم را عین ذات فرض كنیم كه در آن حال، لفظِ علم و عالم و معلوم را به كار نمی‌بریم و دیگر احاطه و عدم احاطه مطرح نیست و جمیع اعتبارات و نِسَب و اضافات و اسما و صفات، از میان برداشته می‌شود (۱۳۶۲ ش، ص ۴۶ـ۴۷). مراد از ذاتِ حق، حقیقتِ موصوف به حقیت و مراد از ذات اللّه، حقیقتی موصوف به الوهیت است و مراد از ذات، بدون اضافه و نسبت، هویت و ذاتیت غیب ذات، مجرد از اسما و نِسب و صفات و اضافات است و از این حیثیت، علم به ذات نمی‌رسد و اشارت و عبارت به آن راه ندارد (همان، ص ۴۸). مقتضای تحقیق و كشف آن است كه اثبات حقیقتی برای حقیقتی، یا سلب آن از او، موقوف است بر علم به هر دو؛همچنین وصف ذات به صفتی، موقوف است بر معرفت آن ذات و آن صفت و صلاحیت آن ذات برای موصوف بودن به آن صفت و صلاحیت آن صفت برای اتصاف آن ذات به او. چون ادراكِ حقیقت واجب‌الوجود ــ كما هو حقّه ــ در توان بشر نیست، پس اثبات صفتی كَوْنی برای ذات حق یا نفی صفتی از او، به موجب عقل و فكر روا نیست (اصطلاحاً اسماءاللّه توقیفی است)، اما اگر حق، خود در قرآن یا بر زبان رسول اكرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اولیا، صفتی كمالی برای خود ذكر كند یا امری را از خود نفی كند، ما نیز به پیروی از او، ملزم به نفی و اثبات آن صفات برای حق هستیم (همان، ص ۵۳ ـ۵۴).
ارتباط خَلق به حق، از حیثیت أسمای الاهی، بر سه وجه است:
۱) ارتباط تعلق، كه برای همه موجودات هست، زیرا همه موجودات، محالِّ ظهورِ آثار اسمای حق‌اند وگرنه هیچ چیزی موجود نمی‌شد. در این پیوند كسی بر كسی اختصاص و برتری ندارد، مگر از حیث برتری اسما نسبت به یكدیگر، زیرا هر اسمی كه حضرتش محیط‌تر و تعلق آن عام‌تر باشد، متعلَّق آن اسم، كه مرتبط به اوست، برتر از متعلَّق اسمی است كه به آن وسعت و احاطه نباشد.
۲) ارتباط تخلّق، كه پس از رابطه تعلق است و برای تحقق آن، بنده چندان به مقتضای حقیقت هر اسمی قیام می‌نماید كه آثار آن اسم از وی ظاهر شود و خُلق و ملكه او گردد.
۳) ارتباط تحقق، كه با آن دلِبنده عرش آن اسم می‌شود، چنان كه آثار آن اسم از آن بنده به عالم می‌رسد و بنده به آن اسم تحقق می‌یابد. مثلاً، اسم جواد از اسمای الاهی است و آثار این اسم، به موجب رابطه تعلق، در همه عالم دائماً ظاهر است و همه موجودات، محالّ و مجالی و مرایای ظهور اسم جوادند. اگر بر بنده یا از بنده، بدون قصدی از بنده، جودی واقع شود، مصداق همین پیوندِ تعلق است كه بنده در آن نقشی ندارد، اما اگر بنده قصد تخلّق به خُلقِ الاهی جود كند و پنهان و آشكار بر این قصد جامه عمل بپوشاند و جود را خُلقِ خود كند، پیوند تخلّق حاصل می‌شود و چون خُلق و خوی جود به مرحله‌ای برسد كه نقشِ نَفْسِ او شود، او مَظهرِ اسم جواد می‌شود و ارتباطِ تحقق ،حاصل می‌گردد و اسم جواد بر عرش دل او استوا می‌یابد (همان، ص ۵۸ ـ۵۹).
اشعار جندی نیز مشتمل بر مضامین بلند عرفانی است، چنان كه مصراعی از او («همه زبان و همه چشم و گوش باش ورا») اشاره به سیر محبّی دارد كه در آن عبد، چشم و گوش حق می‌شود (رجوع کنید به همان، ص ۴۳).
جندی حضرت علی علیه‌السلام را آدم اولیا و نخستین ولـی ــ كه وارث نبـوت ختمی محمـدی در ولایت اسـت ــ دانسته و حضرت مهدی و دیگر ائمه علیهم‌السلام را از مصادیق اكمل و افضل «آلِ» حضرت رسول‌اكرم و خلیفه و امام پس از وی معرفی كرده است (۱۳۶۱ ش، ص ۱۰۲ـ۱۰۳، ۲۶۸ـ ۲۶۹).
همچنین وی ابن‌عربی را معصوم دانسته (۱۳۶۱ ش، ص ۱۱۴، قس همان، ص ۱۱۴، پانویس ۳، همان، مقدمه ابراهیمی دینانی، ص چهل و هفت) و در آثارش، بارها ابن‌عربی را خاتم‌الاولیای محمدی خوانده است (برای نمونه رجوع کنید به ۱۳۶۱ ش، ص ۳۱۹؛
همو، ۱۳۶۲ ش، ص ۱۴۴، ۱۵۷).
جندی بر پیروی از مرشدی محقق و استادی مدقق و كاملی مكمل در سیر و سلوك تأكید كرده و بارها به سالك سفارش نموده است كه از همنشینی با شورانگیزان بی‌باك (كسانی كه دعوی دارند دارای جنون عقلای مجانین • اند و از حال و جذبه • سخن می‌گویند) و از مصاحبت با شیوخ عُرفی و زَرّاقان سالوس (كسانی كه از شیخ بودن جز تزویر، ریا، سُمْعه و ظاهر آرایی چیزی نمی‌دانند) پرهیز كند. (جندی، ۱۳۶۲ ش، ص ۱۴۹، ۱۶۹ـ۱۷۰)
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) حیدربن علی آملی، المقدمات من كتاب نص‌النصوص فی شرح فصوص الحكم لمحیی‌الدین ابن‌العربی ، ج ۱، چاپ هانری كوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش؛
(۳) احمدبن اخی‌ناطور افلاكی، مناقب العارفین ، چاپ تحسین یازیجی، آنكارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۴) مسعودبن عبداللّه بابا ركن‌الدین شیرازی، نصوص‌الخصوص فی ترجمه الفصوص: شرح فصوص‌الحكم محی‌الدین ابن‌عربی ، چاپ رجبعلی مظلومی، تهران ۱۳۵۹ ش؛
(۵) اسماعیل بغدادی، هدیه‌العارفین ، ج ۲، در حاجی‌خلیفه، ج ۶؛
(۶) محمدبن محمدپارسا، شرح فصوص‌الحكم ، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ ش؛
(۷) نصراللّه پورجوادی، «در باره( شرح فصوص‌الحكم تألیف مؤیدالدین جندی»، نشردانش ، سال ۳، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۱)؛
(۸) عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات‌الانس ، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش؛
(۹)عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص ، چاپ ویلیام چیتیك، تهران ۱۳۵۶ ش؛
(۱۰) مؤیدالدین‌بن محمود جندی، شرح فصوص‌الحكم ، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۶۱ ش؛
(۱۱)مؤیدالدین‌بن محمود جندی، نفحه‌الروح و تحفه‌الفتوح ، چاپ نجیب مایل‌هروی، تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۱۲) حاجی‌خلیفه؛
(۱۳) عثمان اسماعیل یحیی، مؤلفات ابن‌عربی: تاریخها و تصنیفها ، ترجمه عن‌الفرنسیه احمد محمد طیب، )مصر( ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۱۴) ابراهیم‌بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم، تهران ۱۳۷۲ ش؛
(۱۵) سعیدالدین‌بن احمد فرغانی، مشارق الدّراری: شرح تائیه ابن‌فارض ، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ ش؛
(۱۶) محمدبن حمزه فناری، مصباح‌الانس فی شرح مفتاح غیب‌الجمع و الوجود ، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۱۷) داوودبن محمود قیصری، شرح فصوص‌الحكم ، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش؛
(۱۸) عمررضا كحّاله، معجم‌المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت )بی‌تا.]؛
(۱۹) عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، چاپ ویلیام چیتیك، تهران ۱۳۵۶ ش؛
(۲۰) مؤیدالدین‌بن محمود جندی، شرح فصوص‌الحكم، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۶۱ ش؛
(۲۱) مؤیدالدین‌بن محمود جندی، نفحه الروح و تحفه الفتوح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
