محمد اوحدی دقاقی بلیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَلیانی، تقی الدین محمدبن سعدالدین محمد حسینی اوحدی دقاقی بلیانی اصفهانی، شاعر، تذکره نویس و مؤلف قرن دهم و یازدهم بود.برخی تخلصش را «اوحدی»
و برخی دیگر
«تقی» ذکر کرده اند.
اجداد او از بَلیان، یکی از قُرای کازرون
فارس ، بوده اند.
نسب پدری او به هفت واسطه به
شیخ اوحد الدین بلیانی (متوفی ۶۸۳)، عارف قرن هفتم، و از او به چندین واسطه به
امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. پدرش پیش از ولادت او به هندوستان رفت و همان‌جا درگذشت
تقی الدین در ۹۷۳ در
اصفهان به دنیا آمد.
در چهارسالگی
قرآن آموخت، و
صرف ،
نحو ،
فقه ،
منطق ،
ریاضی و حکمت الهی را در مکتبی که
شاه طهماسب اول صفوی (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) برای
یتیمان با اصل و نسب ترتیب داده بود، نزد
شیخ علی منشار ، فراگرفت
، و مدت دوازده سال در
اصفهان ماند
در پایان شانزده سالگی از اصفهان به فارس رفت و مدت چهار سال در خدمت
علما و
شعرا و
عرفا بود.در آن‌جا نزد
مولانا میرقاری ، پسر عموی پدرش،
نجوم ،
هیئت ،
اسطرلاب ،
جفر ،
اعداد ،
حساب ،
اکسیر ،
تکسیر (مسّاحی)، قرائت و تفسیر آموخت و نیز داماد وی شد.
او معاصر
شاه عباس اول صفوی (حک: ۹۹۶ ـ ۱۰۳۸) بود و نزد وی تقرب بسیار یافت، و شاه به او لقب «بنگی شاعر» داد، اما شعرا و ظرفا او را «شاه پسند» می‌نامیدند
در ۱۰۰۵، به
عتبات عالیات رفت و در ۱۰۰۸ به اصفهان بازگشت
در ۱۰۱۵، به
لاهور رفت و پس از مدتی اقامت در آن‌جا همراه اردوی
جهانگیرشاه (حک: ۱۰۱۴ـ۱۰۳۷) عازم آگره شد
، سپس به گجرات آمد و سه سال در آن‌جا ماند و مجدداً به آگره بازگشت
و ظاهراً در هندوستان درگذشت.
برخی سال وفات او را ۱۰۳۰ ذکر کرده اند
، اما
قدرت الله گوپاموی وفاتش را در ۱۱۰۰ و گلچین معانی
۱۰۴۲ ضبط کرده اند. با توجه به این‌که تقی الدین، کعبه عرفان را در ۱۰۳۶ ترتیب داده، قطعاً تا آن تاریخ زنده بوده است.
از تقی الدین آثار اندکی به جا مانده است، و آنچه خود در عرفات
از آن‌ها نام برده چنین است:
عرفات العاشقین و
عرصات العارفین ، تذکره شعرا به نظم و نثر (تألیف میان سال‌های ۱۰۲۲ـ۱۰۲۴). مؤلف ابتدا به درخواست دوستش، حیدر لقبی همدانی، مجموعه ای از اشعار متقدم و متأخر را به نام فردوس خیال ترتیب داد، سپس با افزودن عبارت‌هایی، آن را به صورت تذکره ای در آورد، و عرفات عاشقین و عرصات عرضات عارفین نام نهاد
که به عرفات العاشقین مشهور شد
مثنوی
یعقوب و
یوسف یا یوسف و یعقوب، که اکنون باقی نمانده است
ساقینامه نشأه بیخمار
که برخی
آن را نثار و خمار ذکر کرده اند. نسخه آن در کتابخانه بادلیان محفوظ است
منظومه کعبه دیدار، که
آقا بزرگ طهرانی کعبه مراد و برخی
کعبه مدار ذکر کرده اند؛ منظومه سفینة السکینه، که نقوی آن را سفینه السفینه ذکر کرده است؛ منظومه کعبه الحرمین؛ تبصره العارفین، دیوان قصاید و قطعات؛
تذکرة العاشقین (دیوان غزلیات) که نسخه ای از نیمه اول آن در کتابخانه انجمن آسیایی بنگال موجود است؛ رباعیات اوصافیه و رباعیات اصنافیه؛ سرمه سلیمانی یا سرمه صفاهانی (فرهنگ لغات فارسی) که در آن مؤلف لغات دشوار فارسی را گردآورده و نام‌های تاریخی و جغرافیایی و نیز برخی داروهای یونانی را ذکر کرده است.
این کتاب از مآخذ
برهان قاطع بوده
و در ۱۳۶۴ ش چاپ شده است؛ رسالة کافیة القافیه در قافیه. وی به گفته خودش رساله ای به نام مفتاح مفاتیح عینیه و یک دیوان شعر دوازده هزار بیتی داشته که در قزوین مفقود شده است.
علاوه بر آثاری که خودش ذکر کرده، برخی منابع به آثار دیگری از او اشاره کرده‌اند که اینهاست:
کعبه عرفان یا عرفان که خلاصة عرفات العاشقین است و آن را در ۱۰۳۶ به امر جهانگیر پادشاه فراهم کرد
انتخاب کعبه عرفان، که خلاصه کعبه عرفان است
دیوان عین الحیات؛ مثنوی لوح محفوظ و بیت معمور؛ یک قصیده شهر آشوب و یک قصیده عالم آشوب.
نیز آثاری چون قلم قدرت، دیوان امیدآباد، دیوان آدمیت، دیوان جَواهر و زَواهر، دیوان غُرَر و دُرَر، کلیات و جفر اوحدی را از تقی الدین دانسته اند.
علاوه بر این‌ها نفیسی
دو منظومه بهرام دستان و قند مکرر و گردآوری دیوان وحشی را از تقی الدین دانسته است؛ اما مآخذ و درستی نسبت آن‌ها معلوم نیست.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۳) چارلز آمبروز استوری، «تذکره شعراء»، مجله دانشکده ادبیات مشهد، ترجمه تقی بینش، سال ۳، ش ۴ (۱۳۴۶ ش).
(۴) محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۵) تقی الدین بلیانی، سرمه سلیمانی، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۶) تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۷) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
(۸) عبدالرسول خیام پور، یوسف و زلیخا، تبریز ۱۳۳۹ ش.
(۹) محمد دبیرسیاقی، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۰) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
(۱۱) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
(۱۲) محمد صدیق بن حسن صدیق حسن خان، صبح گلشن، چاپ محمد عبدالمجیدخان، بهوپال ۱۲۹۵.
(۱۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۴) احمد گلچین معانی، شهرآشوب در شعر فارسی، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۱۵) محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکرة نتایج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶ ش.
(۱۶) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۸) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۹) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal , Calcutta ۱۹۲۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلیانی»، شماره۱۷۷۳.
