محمد برزنجی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برزنجى جلد: ۱۱ شماره مقاله:۴۷۴۰
بَرْزَنْجى، محمد بن عبدالرسول بن عبدالسید (۱۰۴۰-۱۱۰۳ق / ۱۶۳۰-۱۶۹۲م)، مفسر و فقیه صوفى مشرب شافعى. نسب وی به امام حسن مجتبى (علیه السلام) مى رسد (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵). وی در روستای برزنج در شهر زور، در غرب ایران، متولد شد. در موطن خود نزد پدرش قرآن و برخى علوم و معارف را فراگرفت و از كسانى مانند محمد شریف كورانى و ابراهیم بن حسن كورانى و احمد قشاشى علوم رسمى و معارف طریقت را آموخت (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵).
برزنجى برای فراگیری دانش به همدان، عراق، قسطنطنیه، شام، مصر و یمن سفرها كرد و از بسیاری دانشمندان بهره ها برد. در ماردین، حلب و دمشق از كسانى چون احمد سلاحى، ابوالوفا عرضى، محمد كواكبى، عبدالباقى حنبلى و عبدالقادر صفوری علم آموخت. او همچنین در بغداد از شیخ مُدلِج، و در مصر از محمد جابلى، على شبراَملِسى، محمد عنانى و برخى دیگر علم و دانش فرا گرفت. سرانجام به حجاز رفت و نزد علمای حرمین همچون اسحاق بن جعمان زبیدی، على ربیعى، على عقیبى تغری و عبدالملك سجلماسى بهره ها برد (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵). وی در مدینه ملازم ابراهیم كورانى و احمد قشاشى شد و از بزرگان و علمای آن شهر گردید و به تدریس پرداخت (فاسى محمد، ج۲، ص۳۵۴؛ برزنجى محمد، تعلیقات برالاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۳). اگر چه نام شاگردان وی را نمى دانیم، ولى ابوالحسن محمد بن عبدالهادی تَتَوی سِندی (۱۱۳۹ق /۱۸۲۴م) و عبدالقادر فاسى از جمله راویان برزنجى به شمارند (كتانى عبدالحى، ج۱، ص۱۴۸؛ كتانى عبدالحى، ج۲، ص۷۶۷).
از سرزمین های دور دست برای حل و فصل مسائل عقلى و نقلى مذاهب اربعه به نزد برزنجى مى رفتند و او به سهولت و نیكوترین بیان آنها را جواب مى داده است (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵ - ۶۶؛ برزنجى محمد، تعلیقات برالاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۱۹۳-۱۹۴). گویا به مدت ۷سال از جانب سلطان ابراهیم خان از امرای مكه به وی منصب قضا پیشنهاد مى شد، اما وی به سبب زهد آن را رد مى كرد (برزنجى محمد، تعلیقات برالاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۱۹۳) و فقط به تدریس و تألیف پرداخت. سرانجام در مدینه وفات یافت و در بقیع در مقبره برزنجی ها مدفون گشت (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵ - ۶۶). فرزندان و اولاد او نیز عالمان و فاضلان و مفتیان شافعى در مدینه گردیدند.
آثار: از برزنجى تألیفات پرشماری بر جای مانده است كه آنها را بالغ بر ۹۰ اثر دانسته اند (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵؛ برزنجى محمد، تعلیقات برالاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۱۹۴). تنها اثر چاپ شده وی الاشاعة لاشراط الساعة درباره نشانه های آخر الزمان و بر پایى قیامت است و شامل نشانه های ظهور مهدی موعود (علیه السلام) نیز هست و بالمآل از دیدگاه احادیث و روایات عامه به مسأله مهدویت مى پردازد.
خود برزنجى در سبب تألیف كتاب گوید كه چون سیوطى در خطبه شرح الصدور مطالب مربوط به برزخ را ذكر كرده، و كتابى نیز درباره بعث مردگان و آخرت به نام البدور السافرة تألیف كرده بود، خواست كه كتابى بنگارد تا «برزخى» بین دو كتاب وی و یا مقدمه ای بر آن دو كتاب باشد (برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۲). كتاب به ۳ باب عمده تقسیم مى شود: در باب اول به ظهور و اتمام نشانه های بعید كه از رحلت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) شروع مى شود، توجه كرده، و به طور فشرده و فهرست وار به وقایع مهم تاریخ اسلام پرداخته است : همچون خلافت عمر و عثمان و واقعه جمل، صفین و نهروان و نبرد امام حسن (علیه السلام)، واقعه عاشورا، فتنه های زمان بنى مروان و فاطمیان، ظهور معتزله و قرمطیان و نیز فتح بیت المقدس توسط صلاح الدین ایوبى؛ در باب دوم به ظهور و گسترش فساد اجتماعى و اخلاقى در جامعه اسلامى مى پردازد و در خاتمه برخى احادیث متناسب با موضوع را ذكر مى كند. و در باب سوم به نشانه های بزرگ و نزدیك به برپایى قیامت كه در پى هم خواهد آمد، مى پردازد و بر آن است كه این ترتیب را هیچ كس مانند وی نیاورده است.
برزنجى ظهور مهدی (علیه السلام) را از نخستین نشانه های نزدیكى قیامت یاد مى كند و در بخشى جداگانه به ذكر نام و نسب و اشاره به برخى روایات مربوط به مهدی (علیه السلام) از عامه مى پردازد و مدینه فاضله در عصر ظهور آن حضرت را ذیل روایت «یملا´ الارض قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و جوراً» ترسیم مى كند (برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۸۹ -۹۰). هنگام ذكر نام و نسب حضرت، وی را طبق روایات معتبر از اولاد فاطمه (علیها السلام) و از اخلاف یكى از حسنین (علیهما السلام) مى داند (برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص ۸۸).
وی به مناسبت برخى دیدگاه های رایج میان حنفیان و معتزلیان عصر خود را نیز به نقد گرفته است (برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۴۶؛ برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص۱۷۰-۱۷۲).
برزنجى الاشاعه را در مدینه در ۱۰۷۶ق به پایان برده است (برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، ج۱، ص ص۱۹۰). این كتاب در قاهره (۱۳۲۵ق) به كوشش محمد بدرالدین نعسانى و بار دیگر در ۱۳۹۳ق در همانجا و نیز دمشق (۱۹۸۹م) انتشار یافته است.
دیگر آثار وی كه نسخه های خطى آن موجود است، این هاست: الاسعاد و الاسعاف ممن حضرفتح بلغراد یا القصیدة اللامیة البلغرادیة، كه نسخه ای از آن در دارالكتب مصر یافت مى شود الاسفار عن اصل الاستخارة، كه نسخه ای از آن در كتابخانه ملى ایران موجود است (ملى، ج۱۰، ص۶۳۱). الهام الصواب لاولى الالباب، انهارالسلسبیل لریاض انوارالتنزیل، بغیةالطالب لایمان ابى طالب و التأیید و العون للقائلین بایمان فرعون، كه نسخه هایى از آنها در برلین و قاهره و دمشق و پتنه موجود است (ظاهریه، تصوف، ج۱، ص۲۲۳) سداد العلم و سدادالدین فى اثبات النجاة و الدرجات للوالدین (ظاهریه، تصوف، ج۲، ص۳۲)، السنا و السنوت فیما یتعلق بالقنوت (ظاهریه، حدیث، ج۱، ص۲۳۴؛ فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، ج۶، ص۱۳۰)، شرح الخارق وجرح المارق (جبوری عبدالله، ج۲، ص۴۳۳)، العقاب الهاوی على الثعلب العاوی، كه ظاهراً تا ۱۰۹۲ق آن را به اتمام رسانیده است و نسخه هایى از آن در مجموعه گارت و كتابخانه بریل لیدن موجود است. قدح الزند و قدح الرمدفى رد جهالات اهل سرهند و الناشرة الناجرة للفرقةالفاجرة، كه در رد ادعاهای شیخ احمد سرهندی است (آصفیه، ج۲، ص۳۵۰- ۳۵۱؛ آصفیه، ج۲، ص۳۶۳-۳۶۴) مرقاة الصعود الى فهم اوائل العقود، در تفسیر اوایل سوره مائده (كوپریلى، ج۱، ص۱۱۲). كتابى به نام نواقض الروافض (للروافض) از محمد بن عبدالرسول برزنجى (۱۱۲۳ق) نیز یاد شده كه احتمالاً مراد همین برزنجى (۱۱۰۳ق) است (مرادی محمد، ج۳، ص۶۵) و نسخه هایى از آن در پاریس، دوسلان و برلین آلوارت و نیز نسخه ای در قم موجود است (مرعشى، ج۱۹، ص۳۳۱-۳۳۲؛ حسن كسروی، ج۱، ص۳۲۵- ۳۲۶؛ شورا، ج۴، ص۱۳۰-۱۳۱؛ فهرست المخطوطات دارالكتب المصریة، ج۱، ص۱۱۸)
---------------------------------------------------
(۱) آصفیه، خطى؛
(۲) برزنجى محمد، الاشاعة لاشراط الساعة، قاهره، ۱۳۹۳ق؛
(۳) برزنجى محمد، تعلیقات برالاشاعة لاشراط الساعة، قاهره، ۱۳۹۳ق؛
(۴) جبوری عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فى مكتبة الاوقاف العامة فى بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م؛
(۵) حسن كسروی، تعلیقات بر دیوان الاسلام ابن غزی، بیروت، ۱۴۱۱ق /۱۹۹۰م؛
(۶) شورا، خطى؛
(۷) ظاهریه، خطى؛
(۸) فاسى محمد، الفكر السامى فى تاریخ الفقه الاسلامى، به كوشش عبدالعزیز قاری، مدینه، ۱۳۹۷ق /۱۹۷۷م؛
(۹) فهرست المخطوطات دارالكتب المصریة، قاهره، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۶م؛
(۱۰) فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، ریاض، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م؛
(۱۱) كتانى عبدالحى، فهرس الفهارس و الاثبات، به كوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق / ۱۹۸۲م؛
(۱۲) كوپریلى، خطى؛
(۱۳) مرادی محمد، سلك الدرر، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م؛
(۱۴) مرعشى، خطى؛
(۱۵) ملى، خطى؛
