محمد بن ابراهیم کلاباذی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلاباذی، ابوبكر محمد بخاری ، محدّث و صوفی قرن چهارم بود. دربارۀ زندگی وی، به رغم شهرت آثارش، اطلاع چندانی در دست نیست. نام پدرش را، به اختلاف، ابراهیم (حاجی خلیفه،ج۱،ص۱۰۵؛ حاجی خلیفه،ج۱،ص۴۱۹؛ زركلی، ج۵، ص۲۹۵؛ كحاله، ج۸، ص۲۱۲؛ كحاله، ج۸، ص۲۲۲) و اسحاق (ابن ابی الوفاء، ج۴، ص۱۰۵؛ زین‌الدین قاسم بن قطلوبغا حنفی، ص۳۰۲؛ ابن ابی الوفاء، حاشیۀ عبدالفتاح محمد الحلو، ج۴، ص۱۰۶) ضبط کرده‌اند. خطیب بغدادی (خطیب بغدادی، ج۲، ص۳۰۷) نیز نام پدر او را ابراهیم و نام جدش را اسحاق ثبت كرده است. بنا بر گزارش بروكلمان ، بر یكی از نسخه‌های معانی‌الاخبار در پاریس، نوشته شده است ابن ابی‌اسحاق ابراهیم بن یعقوب. افزون بر این، برخی منابع (اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، ج۱، ص۳۳؛ بغدادی ، ج۲، ص۵۴) نیز وی را ابوبکر محمد بن ابی اسحاق ابراهیم بن یعقوب معرفی کرده‌اند. بنابراین، به نظر می‌رسد نام پدر وی ابراهیم و كنیه‌اش ابواسحاق بوده و احتمالاً كلمۀ «ابی» از برخی از نسخه‌های آثار وی افتاده است (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۱۴).
كلاباذی احتمالاً در كلاباذ، محله‌ای بزرگ در بخارا، به دنیا آمده است (كتانی، ص۸۶؛زركلی، ج۵، ص۲۹۵). دربارۀ كنیه (ابوبكر) و حنفی بودن او، اجماع وجود دارد (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۱۵-۱۷). به وی لقب تاج الاسلام (حاجی خلیفه، ج۱، ص۵۳؛ كتانی، ص۸۶؛ كحاله، ج۸، ص۲۲۲) و امام الاصولی (ابن ابی الوفاء، ج۴، ص۱۰۵؛ ادنروی، ج۱، ص۸۵) داده‌اند. برخی از علمای حدیث، مانند ابن حجر عسقلانی در فتح الباری (ابن حجر عسقلانی، ص۳۲۸؛ ابن حجر عسقلانی، ج۱۰، ص۱۵۹) و عبدالرؤوف مناوی در فیض القدیر (عبدالرؤوف مناوی، ج۱، ص۵۷؛ عبدالرؤوف مناوی، ج۱، ص۱۱۶؛ عبدالرؤوف مناوی، ج۱، ص۳۷۸)، به برداشت وی از احادیث استناد كرده‌اند (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۲۶-۴۲). از بحث‌های كلامی كلاباذی در آثارش، بخصوص در بخش اول التعرف، آشكار است كه با مباحث كلامی نیز آشنا بوده است. ابن تیمیه نیز در آثارش (ابن تیمیه، الفتاوی الكبری، ج۶، ص۴۳۵؛ ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه،ج۱،ص ۴۵۷-۴۵۸) برداشت‌های كلامی وی را نقل كرده است.
مشایخ كلاباذی در فقه وحدیث، حدود ۸۴تن بوده‌اند ( كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۱۷). احمد بن نصر نیشابوری، محمد بن عبدالله بن یوسف نیشابوری ، محمد بن علی بن حسین‌حافظ اسفرایینی و محمد بن فضل بخاری كُماری (متوفی۳۸۱) از استادان او بودند (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۱۷؛ كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۲۰). ازجمله استادان وی در تصوف نیز محمد بن احمد بن ابراهیم فارسی(متوفی ۳۷۰) بوده است(ابو عبدالرحمن سلمی، ص۳۷۹). به گزارش جامی (جامی، ص۱۵۷)، كلاباذی درآثارش از ابوالقاسم فارس بن عیسی بغدادی، از خلفای منصور حلاج، نقل قول مستقیم كرده، بنابراین، احتمالاً وی نیز از استادان كلاباذی در تصوف بوده است.
به غیر از ابوابراهیم بن اسماعیل مستملی بخاری، مؤلف شرح تعرف كه ظاهراً از شاگردان بی واسطه یا با واسطۀ كلاباذی بوده است (زرین‌كوب، ص۶۹) کلاباذی شاگردان دیگری نیز داشته است، از جمله، ابونصر احمد بن علی مایمرَغی (سمعانی، ج۵، ص۱۸۴) و ابوبكر احمد بن علی بن محمد اصفهانی (خطیب بغدادی، ج۱۰، ص۴۷۷) از استادان خطیب بغدادی( كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۲۰-۲۱).
كلاباذی در بخارا درگذشت و مزارش در آنجا محل زیارت بود. دربارۀ سال وفات وی اختلاف وجود دارد، آن را ۳۸۰ و ۳۸۴ ذکر کرده‌اند (حاجی خلیفه، ج۱، ص۱۰۵؛ حاجی خلیفه، ج۱، ص۲۲۵؛ حاجی خلیفه، ج۱، ص۴۱۹؛خوافی، ج۲، ص۵۴۸؛ كتانی، ص۸۶). بروكلمان ، علاوه بر ۳۸۰ و ۳۸۵، احتمال وفات وی در ۳۹۰ را نیزذكر كرده، که از این میان زرین‌كوب (زرین‌كوب، ص۶۸) سال ۳۸۵ را محتمل‌تر دانسته است.
از جملۀ آثار کلاباذی، اربعون حدیثا / اربعین فی الحدیث (خطیب بغدادی، ج۱۰، ص۴۷۷؛ كحاله، ج۸، ص۲۱۳) امالی فی‌الحدیث، معدل‌الصلاه (خطیب بغدادی، ج۱۰، ص۴۷۷؛
بغدادی ، ج۲، ص۵۴)، الاشفاع‌والاوتار (حاجی خلیفه، ج۱، ص۱۰۵؛ كحاله، ج۸، ص۲۱۳) ، فصل الخطاب (بغدادی، ج۲، ص۵۴؛ كحاله، ج۸، ص۲۲۲) و شرف‌الفقر واهله است (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۲۴). وی احتمالاً در تفسیر قرآن، بر اساس اقوال صحابه، هم کتاب‌هایی داشته است (ادنروی، ج۱، ص۸۶). اما شهرت كلاباذی به اعتبار دو اثر مهم وی، یعنی التعرف (در تصوف) و بحر الفوائد یا معانی الاخبار(در حدیث) است (سمعانی، ج۵، ص۱۸۴؛حاجی خلیفه، ج۱، س۲۲۵؛ زركلی، ج۵، ص۲۹۵). گفته‌اند كه وی شرحی نیز بر كتاب التعرف به نام حسن‌التصرف نوشته بوده است (حاجی خلیفه، ج۱، س۴۱۹؛ بغدادی، ج۲، ص۵۴)، اما برخی گفته‌اند كه این شرح از علی بن اسماعیل قونوی (متوفی۵۸۷) است. از کتابهای کلاباذی، به غیر از التعرف و بحر الفوائد، اثر دیگری دردست نیست.
التعرف درواقع اعتقادنامۀ كلاباذی است و بیشتر رنگ كلامی دارد(سمیعی، ص۶۰). این كتاب از حكایات ولطایف وشرح كرامات خالی است.
نام كتاب بحر الفوائد، دربرخی نسخه‌های خطی، مفتاح معانی الاخبار، الاخبار بفوائد الاخیار، معانی الآثار، معانی الاحادیث المصطفویه ومبانی الاخبار المجتبویه ضبط شده است، ولی نام‌های بحر الفوائد و معانی الاخبار مشهورتر است(حاجی خلیفه، ج۱، ص۲۲۵). این كتاب شرح ۲۲۲ حدیث است كه مؤلف برای شرح و رفع تعارض این احادیث، حدود ۳۷۰ حدیث دیگر را نیز ذكر كرده و بنابراین، در مجموع ۵۹۲ حدیث را گردآورده است(زركلی، ج۵، ص۲۹۵؛ كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی،ص۴۸). بحرالفوائد عناوین و موضوعاتی مشترك با التعرف دارد، مانند بحث از محبت، توكل، مكاشفه، توبه، فقر، زهد، شكر،و ذكر الله (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۸۰-۸۱). بحر الفوائد حاوی برخی احادیثی است كه در هیچ كتاب دیگری وجود ندارد و کلاباذی گاه آن‌ها را به محدّثانی نسبت داده است كه در كتاب‌های آنان چنین احادیثی یافت نمی‌شود (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۸۶-۸۷). وی در این كتاب، افزون برشرح احادیث به كمك حدیث و آیات قرآن و معانی ظاهری كلمه، اگردر حدیث معنایی وجود داشته كه درجهت افكار صوفیه بوده یا ازمشایخ صوفی، نزدیك به محتوای آن حدیث یا در تأیید معنای آن، اقوالی وجود داشته، آن معنا و اقوال را ذكر كرده است (كلاباذی، ج۱، مقدمۀ كمال‌الدین زكی، ص۸۹- ۹۰). بحر الفوائد در ۲۰۰۸ درقاهره به چاپ رسید.
فهرست منابع:
(۱) ابن تیمیه، الفتاوی الكبری، تحقیق وتعلیق عبدالقادر عطا،مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت؛
(۲) ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه، محمد رشاد سالم، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م؛
(۳) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، شرح صحیح بخاری، بیروت۱۴۰۸/۱۹۸۸م؛
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین؛
(۵)حاجی خلیفه، كشف‌الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۶) نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران، ۱۳۸۶؛
(۷) خیرالدین زركلی، الاعلام قاموس تراجم، بیروت۱۹۹۹م؛
(۸) عمر رضا كحاله، معجم المؤلفین، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی؛
(۹) عبدالقادر بن محمد ابن ابی الوفا قرشی، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو،ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳م؛
(۱۰) احمد بن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، تحقیق سلیمان بن صالح الخزی،مدینه منوره۱۴۱۷/۱۹۹۷م؛
(۱۱) زین‌الدین قاسم بن قطلوبغا حنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، تصحیح ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲م؛
(۱۲) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام؛
(۱۳) عبدالحسین زرین‌كوب، جستجو درتصوف، تهران۱۳۶۳؛
(۱۴) فصیح خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران۱۳۸۶؛
(۱۵) ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، نورالدین شریبه،حلب سوریا ۱۴۰۶/۱۹۸۶م؛
(۱۶) سمعانی، الانساب؛
(۱۷) احمد سمیعی (گیلانی)، «دربارۀ شرح تعرف، مصحَّح محمد روشن»، معارف، دوره هشتم، ش ۳، آذر و اسفند ۱۳۷۰؛
(۱۸) محمد جعفركتانی، الرساله المستطرفه، كراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م؛
(۱۹) ابوبكر محمد بن ابراهیم كلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، تحقیق وجیه كمال‌الدین زكی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م؛
(۲۰) محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م؛
(۲۱) اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمدروشن، تهران، ۱۳۶۳؛
