محمد بن جعفر خرائطی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرائطى، ابوبکرمحمدبن جعفربن محمدبن سهل، محدّث و ادیب قرن سوم هجری است.
تاریخ تولد او مشخص نیست، اما باتوجه به سن وى در هنگام وفات، احتمالا در ۲۳۷ به دنیا آمده است. اصل او از سامرا است و از این رو به سامرى و عسکرى نیز مشهور است (ابن‌ماکولا، الاکمال فى رفع الارتباب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الکنى و الانساب، ج ۳، ص ۲۹۷) (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۶). وجه نسبت او به خرائطى روشن نیست (عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۳۳۹) ولى ظاهرآ این نسبت به خانواده‌اش مربوط است زیرا برادرش احمدبن جعفر نیز خرائطى خوانده شده است (محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، ص ۶). از شرح‌حال او اطلاعات اندکى در منابع موجود است و بیشتر شرح‌حال‌نویسان همان مطالبى را که خطیب بغدادى (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۲، ص ۵۱۵ـ۵۱۶) و ابن‌عساکر (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۴ـ۲۲۷) در شرح‌حال او ذکر کرده‌اند، تکرار نموده‌اند (عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۳۳۹) (یاقوت حموى رومى، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الى معرفة الأدیب، ج ۶، ص۲۴۷۰ـ۲۴۷۱). خرائطى ظاهرآ تحصیلات اولیۀ خود را در سامرا گذراند، چرا که چند تن از استادان او، از جمله ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید و حمادبن حسن‌بن عَنْسَبه، در سامرا ساکن بوده‌اند (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۷، ص ۳۵) (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۸، ص ۲۱). خرائطى مدتى نیز در بغداد سکونت داشت و از برخى محدّثان این شهر، مانند عبادبن ولید غُبَرى، عمربن شَبّه، عباس‌بن عبداللّه تَرقُفى و عباس‌بن محمد دورى، حدیث شنید (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۴ـ۲۲۵) (محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، ص ۸ـ۱۴). مدتى نیز شاگرد مُبَرَّد (ادیب و لغوى، متوفى ۲۸۵) بود که این مطلب دلالت بر سکونت وى در بصره دارد (شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج ۱۳، ص ۵۷۶). ابن‌عساکر (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۶) از دو بار سفر خرائطى به دمشق خبر داده است. همچنین خطیب بغدادى (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۲، ص ۵۱۵) به نقل از ابومحمد عبدالعزیزبن احمدبن على کتانى دمشقى، از ورود خرائطى به دمشق در ۳۲۵ سخن گفته است، که احتمالا تاریخ سفر دوم وى به دمشق است. حلقۀ درس او در دمشق مورد توجه قرار گرفت و محدّثان شامى براى شنیدن حدیث نزد وى می‌رفتند (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۴، ۲۲۶). خرائطى سپس به عسقلان رفت و در آنجا نیز به نقل حدیث پرداخت (شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج ۱۵، ص ۲۶۸). در سال ۳۲۷، در نود سالگى، همانجا وفات یافت (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۲، ص ۵۱۵) (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۶). خرائطى شعر نیز می‌سروده، و صفدى (صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدى، کتاب الوافى بالوفیات، ج ۲، ص ۲۹۶ـ۲۹۷) نمونه‌هایى از اشعار او را نقل کرده است. کسانى چون ابوبکربن ابی‌الحدید، احمدبن عبداللّه‌بن سلیمان واعظ، عبدالوهاب کلابى، شهاب‌بن محمدبن شهاب صورى و دیگران از او حدیث نقل کرده‌اند (علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۲، ص ۲۲۵).
از خرائطى آثار متعددى برجا مانده است (صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدى، کتاب الوافى بالوفیات، ج ۲، ص ۲۹۷) (کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۱، ص ۲۵۰). وى در این آثار با بهره‌گیرى از احادیث، حکایات اخلاقى و اشعار به بیان مضامین اخلاقى پرداخته است. عناوین، محتوا و شیوۀ نگارش آثار خرائطى شباهت فراوانى با آثار ابن‌ابی‌الدنیا (متوفى ۲۸۱) دارد. خرائطى در کتاب اعتلال القلوب فى احادیث المحبة و المحبین به موضوع عشق در حدود اسلامى آن پرداخته است. پیش از خرائطى برخى دیگر دربارۀ این موضوع بحث کرده بودند، از جمله عمروبن بحر، مشهور به جاحظ (متوفى ۲۵۵)، در رساله‌هاى مختلف خود چون کتاب النساء، کتاب القیان و رساله مفاخرة الجوارى و الغیان، ابوبکر محمدبن داود اصفهانى (متوفى ۲۶۹) در کتاب الزهره و محمدبن احمد وشاء (متوفى ۳۲۵) در کتاب الموشّى. خرائطى نیز در تداوم این سنّت، با طرح مباحثى چون لزوم پناه بردن به خداوند از شر وسوسه‌هاى نفس و عدم پیروى از هواى نفسانى به بررسى این موضوع پرداخته است. خرائطى ضمن نقل احادیث نبوى و حکایات اخلاقى، اشعار فراوانى دربارۀ مباحث ذکر شده گردآورى کرده است. وى در این کتاب، مطالب فراوانى از ابواسحاق ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید خُتُّلى (متوفى ۲۶۰) نقل کرده است (محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، ص ۴۰ـ۴۱) (محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، ص ۴۸) (محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، ص۵۸ـ۵۹) (احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، ج ۷، ص ۳۵). همچنین خرائطى در کتاب مساوى الاخلاق و مذموم‌ها ضمن اشاره به صفات ناپسند اخلاقى و لزوم شناخت آن‌ها و دورى از آن‌ها، با بهره‌گیرى از احادیث نبوى، تصویرى از انسان اخلاقى در فرهنگ اسلامى را به تصویر کشیده است. از این کتاب چند نسخۀ خطى باقى مانده (محمدبن جعفر خرائطى، کتاب فضیلةالشکرللّه على نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ص۲۰) و مجدى سیدابراهیم (قاهره ۱۴۰۹) و مصطفى ابی‌نصر شبلى (جده ۱۹۹۲) متن آن را چاپ کرده‌اند. خرائطى به همین شیوه در کتاب مکارم الاخلاق و معالی‌ها و محمود طرائق‌ها و مراضی‌ها به بحث دربارۀ اخلاق پسندیدۀ انسانى پرداخته است. چند نسخه از کتاب مکارم الاخلاق باقى مانده و بخشى از آن نیز منتشر شده است (محمدبن جعفر خرائطى، کتاب فضیلةالشکرللّه على نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ص۲۰). حافظ ابوطاهر سلفى گزیده‌اى از این کتاب را با عنوان المنتقى من مکارم الاخلاق گردآورده که به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوه بدیر منتشر شده است (دمشق ۱۹۸۶). کتاب دیگر خرائطى فضیلة الشکرللّه على نعمته و ما یجب من الشکر للمنعم الیه (دمشق ۱۴۰۲) است که شباهت فراوانى به کتاب الشکر ابن‌ابی‌الدنیا دارد (محمدبن جعفر خرائطى، کتاب فضیلةالشکرللّه على نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ص ۲۳). او کتابى به‌نام هواتف الجنان و عجیب ما یحکى عن الکهان نیز تألیف کرده است که در حقیقت اثرى در دلائل‌النبوه است و در آن اشعار نقل شده از قول جنیان در تأیید نبوت پیامبر را، گرد آورده است. این کتاب به کوشش ابراهیم صالح در ضمن نوادرالرسائل (بیروت ۱۹۸۲) به‌چاپ رسیده است. بروکلمان (کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۱، ص ۲۵۰) نسخه‌اى با نام تعالیق لابن‌عیسی‌الدمشقى به خرائطى نسبت داده است. از دو اثر وى به نامهاى قَمْع الحِرص بالقناعة و کتاب القبور، نسخه‌اى در دست نیست (یاقوت حموى رومى، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الى معرفة الأدیب، ج ۶، ص ۲۴۷۱) (صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدى، کتاب الوافى بالوفیات، ج ۲، ص ۲۹۷).
منابع:
(۱) علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
(۲) ابن‌ماکولا، الاکمال فى رفع الارتباب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الکنى و الانساب، چاپ عبدالرحمن‌بن یحیى معلمى یمانى، حیدرآباد دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۵؛
(۳) محمدبن جعفر خرائطى، کتاب فضیلةالشکرللّه على نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافى، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۴) محمدبن جعفر خرائطى، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۵) احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینة الاسلام، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۶) شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۷) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن ۱۹۶۳؛
(۸) صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدى، کتاب الوافى بالوفیات، چاپ س. دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴؛
(۹) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۱۰) یاقوت حموى رومى، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الى معرفة الأدیب، چاپ احسان عباسى، بیروت ۱۹۹۳.
