محمد بن حسن طوسی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن حسن بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم بود. طوسی (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷) نام و نسب خود را به همین گونه، و نجاشی (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳) نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج کرده است. وی در رمضان سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد (حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ص۲۴۹؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ص۵۹۳). از اوایل زندگی او چیزی نمی‌دانیم . وی در سال ۴۰۸ وارد بغداد شد (محمد بن حسن طوسی، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، ص۳۵۸؛ حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ص۲۴۹؛ ابن‌داود حلی، كتاب الرجال، ص۳۰۶). به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ كه به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آنجا به كسب علم مشغول بوده است (سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ص۳۷۷_۳۷۹).
با ورود به بغداد، در حلقۀ درس شیخ مفید حاضر شد (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ص۲۴۹) و تا هنگام مرگ مفید در ۴۱۳ (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۵)، چهار یا پنج سال نزد او شاگردی كرد و بیشتر کتاب‌هایش را نزد او استماع نمود (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۶_۴۴۷). در همین دوره، طوسی تألیف كتاب تهذیب الاحكام را كه شرح المقنعه شیخ مفید است (محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۳) – آغاز کرد (محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۳). به گفتۀ سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت (حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۲۵۰). به نوشتۀ ذهبی (شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲)، شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶ (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۹۰)، به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیشتر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۹۰؛ محمد بن حسن طوسی، الرجال، ص۴۳۴). گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد (آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج۱، ص۴). وی در حیات شریف مرتضی تلخیص‌الشافی را تألیف کرد که خلاصه‌ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی (محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، ج۱، ص۶۱؛ محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، ص۱۰۶). تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخش‌هایی از شرح حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۸۸؛ محمد بن حسن طوسی، الرجال، ص۴۳۴).
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت (شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲). در بغداد، کتاب‌های طوسی را بارها به آتش کشیدند (شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵). همچنین بنا بر بعضی گزارش‌ها، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می‌شد (ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵). در سال ۴۴۸، که بساسیری برضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ او را ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند (ابن‌کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹؛ ابن‌جوزی، ج۱۶، ص۸). به نوشتۀ ابن‌اثیر (ابن‌اثیر، ج۹، ص۶۳۷)، در سال ۴۴۹ خانۀ طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی‌مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود (ابن‌کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۱۳۵؛ محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ص۴۷_۵۲). طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی‌ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی‌وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته‌اند.
شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت. سال وفات او را آخر محرّم سال ۴۵۸ (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴) و سال ۴۶۱ (ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵) نیز نوشته‌اند (محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ص۴۵_۵۳).
حسین بن مهدی سلیقی و محمد بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند (حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۲۴۹_۲۵۰). این خانه بعدها مسجد شد و اینک از مشهورترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی صحن علوی و معروف به باب طوسی، است (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲؛ سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۹).
مشایخ و استادان. مهم‌ترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتاب‌ها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده‌اند و او شنیده است (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷). همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی ، نوشته است که بیشتر این کتاب‌ها را بر او خوانده و برخی از آن‌ها را نیز در حالی که بر او خوانده می‌شده بارها شنیده است (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۹۰؛ محمد بن حسن طوسی، الرجال، ص۴۳۴). از مهم‌ترین مشایخ وی در حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده‌اند: مفید، حسین بن عبیدالله غضائری (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۳۹۴)، احمد بن عبدالواحد بن عُبدون (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۵۸؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۱۲۲؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۷۳؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۹۷)، و ابن‌ابی‌جید قمی (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۱۶۳؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۱۹۳؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۳۴؛ محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ص۵۸ـ ۵۹). از دیگر مشایخ وی، شریف حسن‌بن احمد محمدی، محمد‌بن حسین بزوفری و هلال حفّار بوده اند(محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۳۳؛ محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ص۵۹).
در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می‌شناسیم (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۷۷_۴۱۲). مشایخ طوسی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸)؛ و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد. طباطبایی (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۷۷) مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی دردورۀ سوم یاد نکرده است. بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آنجا که می‌دانیم تقریباً همۀ مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.
از مشایخ وی پیش از عزیمت به بغداد (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۷۸_۳۸۰)، این اشخاص را می‌شناسیم: ابوحازم عمر بن احمد نیشابوری (متوفی ۴۱۷، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور)، ابومحمد عبدالحمید بن محمد مقری نیشابوری (متوفی ۴۲۷، ساکن طوس یا نیشابور)، و ابوزکریا محمد بن سلیمان حمرانی/ خولانی (متوفی پس از ۴۲۳)(سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۷۹_۳۸۰).
استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده‌اند از: احمد بن ابراهیم قزوینی، ابومنصور احمد بن حسین سُکّری (متوفی ۴۵۰)، ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عُبدون معروف به ابن‌حاشر (متوفی ۴۲۳)، ابوالحسن احمد بن محمد ابن‌صلت اهوازی (متوفی ۴۰۹)، ابوالحسین جعفر بن حسین ابن‌حسکۀ قمی، ابوعلی حسن بن احمد ابن‌شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶)، شریف ابومحمد حسن بن احمد محمدی علوی (زنده در ۴۲۵)، ابوعلی حسن بن محمد ابن‌اشناس (متوفی ۴۳۹)، ابومحمد حسن بن محمد سامرائی معروف به ابن فحام (متوفی ۴۰۸)، حسین بن ابراهیم قزوینی، ابوعبدالله حسین بن ابراهیم ابن‌حناط قمی، ابوعبدالله حسین بن احمد بغدادی معروف به ابن‌قادسی (متوفی ۴۴۷)، حسین بن اسماعیل (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۹۳)، ابوعبدالله حسین بن عبیدالله بن ابراهیم غضائری (متوفی ۴۱۱)، ابوعبدالله حمویۀ بن علی بصری، ابوعمر عبدالواحد بن محمد ابن‌مهدی فارسی (متوفی ۴۱۰)، ابوالحسن علی بن احمد معروف به ابن‌حمّامی (متوفی ۴۱۷)، ابوالحسین علی بن احمد ابن‌ابی‌جید قمی، علی بن حسین موسوی معروف به سیدمرتضی (متوفی ۴۳۶)، ابوالقاسم علی بن شبل وکیل، ابوالقاسم علی بن محسّن تنوخی (متوفی ۴۴۷)، ابوالحسین علی بن محمد ابن‌بشران معدل (متوفی ۴۱۵)، ابوالحسن محمد بن احمد ابن‌شاذان قمی، ابوالفتح محمد بن احمد بن ابی‌الفوارس (متوفی ۴۱۲)، ابوالحسین محمد بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷)، ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹)، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به مفید (متوفی ۴۱۳)، ابوالفتح هلال بن محمد معروف به حفار (متوفی ۴۱۴)، ابوالحسن محمد بن حسین ابن‌صقال، ابوطالب حسین بن علی ابن‌غرور، ابوعبدالله اخوسروره (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۷۸_۴۱۲).
در میان مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص است، بدین ترتیب: ابوالحسن احمد بن محمد ابن‌صلت اهوازی، در آخر ربیع‌الاول سال ۴۰۹ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۳۱)؛ ابوالقاسم علی بن شبل وکیل، در صفر ۴۱۰ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۴۰۵)؛ ابوعمر عبدالواحد بن محمد ابن‌مهدی فارسی، در سال ۴۱۰ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۲۵۷)؛ ابوالحسین علی بن محمد ابن‌بشران معدل، در رجب سال ۴۱۱ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۹۴)؛ ابوالفتح محمد بن احمد بن ابی‌الفوارس، در ذیقعده سال ۴۱۱ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۰۶)؛ ابوعبدالله حمویة بن علی بصری، در نیمۀ ذیقعدۀ سال ۴۱۳ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۹۹)؛ ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مخلد حنفی، در سال ۴۱۷ (محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۸۲؛ محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۳۸۹). نسخه‌ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است(سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۴۰۴).
برخی از استادان او از عامه‌اند، از جمله: ابوحازم عمر بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی مذهب نیشابور، ابوعلی حسن بن احمد ابن‌شاذان بزاز، متکلم حنفی‌مذهب که طوسی مسألة فی النقض علی ابن‌شادان فی مسألة الغار را در رد او یا پدرش نوشته است(سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ص۳۸۵) و ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مخلد حنفی.
آثار. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی (عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ص۲۱۰) آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷_۴۵۱)، فهرست نجاشی (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳) و معالم‌العلماء ابن‌شهرآشوب (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴_۱۱۵) می‌توان دید (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۸_ ۲۳۳). فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:
در تفسیر قرآن: التبیان فی تفسیر القرآن (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، المسائل الرحبیه (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در حدیث: تهذیب الاحکام (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، والمجالس که اینک به الأمالی معروف است (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در کلام: تلخیص‌الشافی (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، المفصح فی الامامة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، کتاب الغیبة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰_۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، الاقتصاد فی ما یجب علی العباد (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، النقض علی ابن‌شاذان فی مسألة الغار (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مقدمة فی المدخل الی علم الکلام (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳)، المسائل فی الفرق بین النبی و الامام (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الرازیة فی الوعید (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳)، تمهید الاصول (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳)، کتاب الکافی که ناتمام است (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱)، تعلیق ما لا یسع (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱).
در فقه فتوایی: النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۷؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴). در فقه استدلالی: المبسوط (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴)، الایجاز فی الفرائض (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، الجُمَل و العقود (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الجنبلانیة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الحائریة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱)، المسائل الحلبیة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مسألة فی تحریم الفقاع (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، و مسئلة مواقیت الصلاة (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵). در فقه مقایسه‌ای: مسائل الخلاف (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۴). در اصول فقه: العُدّه (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مسألة فی العمل بخبر الواحد (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳).
در رجال: کتاب الرجال (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، اختیار الرجال کشّی (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در کتاب‌شناسی: فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در ادعیه: مختصر فی عمل یوم و لیلة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مصباح المتهجد (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مختصر المصباح المتهجد (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰)، هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مناسک الحج‌مجرد العمل و الادعیة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در تاریخ: مقتل الحسین (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مختصر اخبار المختار (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵).
در علوم متفرقه: انس الوحید (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الالیاسیه (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مسائل ابن‌البراج (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الجبریه (ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، المسائل الدمشقیة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰)، المسائل القمیة (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۱؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵)، مسألة فی الاحوال (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۴۸؛ احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳؛ ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۵). مؤلف سنی¬مذهب کتاب بعض فضائح الروافض ( قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است (عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ص۲۹۷).
به نوشتۀ بحرالعلوم (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۳_۲۳۴)، نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست (محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۸۸)، ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است(محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۲۹۰)، معلوم می‌شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می‌افزوده است (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۳ـ ۲۳۴).
جایگاه علمی و آرا. مورخان و تراجم‌نگاران اهل سنّت، از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه (ابن‌کثیر، ج۱۲، ص۱۱۹)، فقیه الامامیه (ابن‌اثیر، ج۹، ص۶۳۷) و شیخ الشیعة و عالمهم (ذهبی، ج۱۰، ص۱۲۲) یاد کرده‌اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ‌الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه درمیان امامیه، قبلاً به صفوانی اطلاق می‌شد (احمد بن علی نجاشی، ص۳۹۳). نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه، عین، من تلامذه شیخنا ابی‌عبدالله» از او نام برده است (احمد بن علی نجاشی، ص۴۰۳). بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌یافت (جعفر بن حسن محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۳؛ حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۹). قزوینی رازی (عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ص۲۱۰) در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی (عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ص۵۰۴) از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است. علامه حلی (حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۲۴۹) از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۷_۲۲۸) و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود (یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۲۹۷_۲۹۸)، از وی با عناوین «شیخ‌الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است. آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد.
در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت (محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱؛ محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص۴۵۰؛ عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ص۲۱۲) و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت (محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۳_۴؛ محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۴).
طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهم‌ترین شاگردان او عبارت اند از: احمد بن حسین خزاعی نیشابوری، اسماعیل و اسحق پسران حسن بن بابویه، آدم بن یونس نسفی، ابوالخیر برکت بن محمد نسفی، تقی ابن‌نجم حلبی، جعفر بن علی حسینی، ابوعلی حسن بن محمد طوسی (فرزند طوسی)، حسن بن حسین بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند)، حسین بن مظفر حمدانی، حسن بن عبدالعزیز جیهانی، سید عمادالدین ذوالفقار بن محمد حسنی مروزی، سید زید بن علی حسنی، سلیمان بن حسن صهرشتی، صاعد بن ربیعه، ابوصلت بن عبدالقادر، سید ابوالنجم ضیاء بن ابراهیم علوی شجری، ضمره بن یحیی شعیبی، عبدالرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید، عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید، علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری، کردی بن عکبر کردی فارسی، سید مطهر بن علی حسینی دیباجی، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، محمد بن هبةالله طرابلسی، محمد بن حلبی، مظفر بن علی حمدانی، ابوسعد منصور بن حسین آبی، و ناصر بن رضا علوی حسینی (علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۳۲_۳۳؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۳۴؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۴۲_۴۳؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۴۴؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۴۵_۴۶؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۴۷؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۶۲؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۶۵؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۶۷؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۷۱_۷۲؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۷۵_۷۶؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۹۸؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۱۰۰_۱۰۱؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۱۰۵؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۱۲۷). قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی‌گشتند. از جمله، حسن بن حسین بن بابویه که در ری سکونت داشت (علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۴۶)، و اسماعیل و اسحق پسران حسن بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته‌اند (علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۳۳؛ علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ص۷۵)، اشاره کرد.
به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به او اقتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده‌اند (حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۱۱؛ محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۹).
طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین کننده آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول والفروع» (حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۲۴۹) و «مهذّب فنون المعقول والمسموع» (سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۸) یاد کرده‌اند.
شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه‌های مکتب قم و مکتب بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت (سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ص۴۹_۵۰). او را نخستین کسی دانسته‌اند که روش اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲). در کلام، طوسی بیشتر شارح مکتب کلامی مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته‌اند.
انتقاداتی نیز بر شیخ طوسی وارد کرده‌اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا الفهرست ابن‌ندیم (محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۹)، درآمیختن روایات کتاب‌های معتبر با روایات کتاب‌های نامعتبر که موجب رواج روایات کتاب‌های نامعتبر گردید (محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال،۲۰۸)، دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آن‌ها (حسن بن زین‌الدین شهید ثانی، منتقی الجمان، ج۱، ص۴۸؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۴، ص۲۰۹؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۵، ص۵۱۹؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۰۸؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۳، ص۲۱۵) و شتابزدگی و کم دقتی (یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۶، ص۱۷۳؛ یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۷، ص۷۱)، تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آن‌ها، و برگزیدن روش‌های متفاوت علمی در آثار گوناگونش (یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۲۹۷ـ ۲۹۸؛ محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ص۵۵).
در اسفند سال ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹، به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی به چاپ رسیده است(مشهد۱۳۵۴ش).
فهرست منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قم؛
(۲) آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان؛
(۳) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹؛
(۴) ابن‌جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱؛
(۵) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، بیروت ۱۹۷۱م؛
(۶) ابن‌داود حلی، كتاب الرجال، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش؛
(۷) ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰؛
(۸) ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸؛
(۹) سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش؛
(۱۰) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م؛
(۱۱) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، قم ۱۳۶۳ش؛
(۱۲) محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، شیکاگو؛
(۱۳) حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷؛
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲؛
(۱۵) شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۶) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۹؛
(۱۷) حسن بن زین‌الدین شهید ثانی، منتقی الجمان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش؛
(۱۸) سیدعبدالعزیز طباطبایی، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی»، میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش رسول جعفریان، قم ۱۳۷۴ش؛
(۱۹) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛
(۲۰) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت؛
(۲۱) محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴؛
(۲۲) محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰؛
(۲۳) محمد بن حسن طوسی، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛
(۲۴) محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷؛
(۲۵) محمد بن حسن طوسی، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱؛
(۲۶) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰؛
(۲۷) عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش؛
(۲۸) جعفر بن حسن محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ش؛
(۲۹) سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش؛
(۳۰) علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛
(۳۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة ( المشتهر برجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق؛
