محمد بن عبدالله شیبانی‌جوزقی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَوْزَقی، ابوبكر محمد بن عبداللّه شیبانی، محدّث شافعی قرن چهارم. او اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود. (یاقوت حموی، ذیل «جوزق») در منابع، تاریخ ولادت وی ذكر نشده، اما با توجه به سال وفاتش، یعنی ۳۸۸ و ۸۲ ساله بودنش به هنگام مرگ، (سمعانی، ج ۲، ص ۱۱۹؛ ابن‌اثیر، ج ۱، ص ۳۰۹؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۵) می‌توان نتیجه گرفت كه در ۳۰۶ به دنیا آمده است.
وی از آن رو كه شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود (سمعانی، ج ۵، ص ۳۴۰؛
ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۳؛ ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۰۱۳) به «معدّل» شهرت داشت. برخی از وی باعنوان شیخ و محدّث و مفیدِ (كسی كه به نقل از مشایخ برای مردم حدیث روایت می‌كند) نیشابور یاد كرده‌اند. (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۳؛ صفدی، ج ۳، ص ۳۱۶؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۴؛ ابن‌تغری بردی، ج ۴، ص ۱۹۹) جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد )متوفی ۴۲۷) داشت كه وی نیز از محدّثان و معدّلان زمان خود بود. )صریفینی، ص ۲۸(
دایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن یحیی (متوفی ۳۶۲)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیكوكار روزگارش بود و مال فراوانی در راه علم و امور خیر خرج می‌كرد. (خطیب بغدادی، ج ۷، ص ۱۰۶؛
سمعانی، ج ۵، ص ۳۴۰) وی توجه و علاقه شدیدی به خواهرزاده‌اش داشت (ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۴؛
ابن‌عماد، ج ۳، ص ۱۳۰) و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان كه گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث صرف می‌كرد. (سمعانی، ج۲، ص ۱۱۹) از خودِ او نقل شده است كه در طلب حدیث صد هزار درهم خرج كرد و حتی یك درهم از این راه نیندوخت. (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۴؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۵(
جوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمد بن اسحاق سرّاج (متوفی ۳۱۳)، ابونعیم عبدالملك بن محمد بن عدی جرجانی (متوفی ۳۲۳) در نیشابور حدیث شنید. همچنین به همراه دایی‌اش به سرخس سفر كرد و در آنجا از محضر ابوعباس محمد بن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی ۳۲۵) بهره فراوان برد. به شهرهای دیگر نیز سفركرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در مكه از ابوسعید احمد بن محمد بن اعرابی (متوفی ۳۴۰)، در بغداد از ابوعلی اسماعیل بن محمد صَفّار (متوفی ۳۴۱)، در ری از ابوحاتِم محمد بن عیسی وسقندی (متوفی۳۴۱) و در همدان از قاسم بن عبدالواحد. )سمعانی، ج۲، ص ۱۱۹؛ ذهبی، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۵؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۴؛ ابن‌عماد، ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۰) وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت (سزگین، ج ۱، ص ۴۲۹) و ظاهراً تا پایان عمر در آنجا ماند.
حاكم نیشابوری (متوفی ۴۰۵) از راویان و شاگردان او به شمار می‌آید. (حاكم نیشابوری، ج ۲، ص ۱۷۰؛ حاكم نیشابوری، ج ۳، ص ۴۲۳) برخی از دیگر راویان جوزقی عبارت‌اند از: ابوسعد محمد بن عبدالرحمان كنجروذی/ گنجرودی (متوفی ۴۵۲)، سعید بن محمد بُحیری، محمد بن علی‌خَشّاب، سعید بن ابی‌سعید عیار و احمد بن منصور بن خلف مغربی. (ذهبی، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۶؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۵(
جوزقی آثار متعددی در حدیث تألیف كرد كه از آن جمله است: اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛
كتابی از آن مفصّل‌تر با نام المتفق‌الكبیر، شامل حدود سیصد جزء، (ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۰۱۳ـ۱۰۱۴؛ ذهبی، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۵؛ سبكی، ج ۳، ص ۱۸۵) در منابع گزارشهایی در باره قرائت و سماع این كتاب در میان اهل علم باقی مانده است؛ (صریفینی، ص ۳۶۶؛ صریفینی، ص ۶۰۰؛ صریفینی، ص ۶۶۲؛ صریفینی، ص ۷۵۵؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۲۰، ص ۱۵۶) المسند الصحیح یا الصحیح كه در آن احادیث كتاب صحیح مسلم را تخریج كرده است (سمعانی، ج۲، ص ۱۱۹؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص۴۹۳؛ صفدی، ج ۳، ص ۳۱۶؛ ابن‌تغری بردی، ج ۴، ص ۱۹۹) و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد؛ (طباطبائی، ص ۱۸۹؛ سیوطی،۱۹۸۰ـ۱۹۸۵،ج۲،ص۱۳۷) الجمع‌بین‌الصحیحین (حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۹۹؛ كحّاله، ج ۱۰، ص ۲۴۰) كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب‌المصریه موجود است. (زركلی، ج ۶، ص ۲۲۶) الاربعین فی‌الحدیث را نیز از تألیفات وی دانسته‌اند. (ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۴؛ سیوطی، ۱۴۱۷، ص ۴۱۸(
برخلاف سُبْكی، (سُبْكی، ج ۳، ص ۱۸۴ـ۱۸۵) حاجی خلیفه در برخی مواضع (حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۳؛ حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۰۸۵) وی را خفی دانسته است. (بغدادی، ج ۲، ستون ۵۶(
منابع:
(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره، قاهره ( ۱۳۸۳ ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ ـ۱۹۷۲)؛
(۳) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب؛
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶؛
(۵) حاجی خلیفه، فذلكه‌التواريخ؛
(۶) محمد بن عبداللّه حاكم نیشابوری، المستدرك علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛
(۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام ؛
(۸) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸؛
(۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸؛
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، كتاب تذكره الحفاظ، حیدرآباد، دكن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۱۱) خیرالدین زركلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۲) عبدالوهاب بن علی سبكی، طبقات الشافعیه الكبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶؛
(۱۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲؛
(۱۴) سمعانی، الانساب؛
(۱۵) عبدالرحمان بن ابی‌بكر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵)؛
۱۶))عبدالرحمان بن ابی‌بكر سیوطی، طبقات الحفّاظ ، چاپ علی محمدعمر، قاهره ( ۱۴۱۷/۱۹۹۶)؛
(۱۷) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدكاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش؛
(۱۸) صفدی، اعیان العصر؛
(۱۹) كاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش؛
(۲۰) عمررضا كحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۲۱) یاقوت حموی، معجم الادباء.
