محمد بن علی ترمذی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِرمِذی، ابوعبداللّه محمدبن علی ملقب به حکیم، محدّث، مؤلف و از عرفای بزرگ قرن سوم می باشد.
غیر از آنچه وی در شرح حال خود نوشته است، اطلاعات کمی در باره او در کتب صوفیه وجود دارد.
ترمذی به احتمال بسیار بین سالهای ۲۰۵و۲۱۵ در خانواده ای اهل علم در ترمذ به دنیا آمد.
پدرش علی بن حسن یا علی بن حسین، محدّث بود.
احتمالاً اولین معلمِ ترمذی پدرش بود.
ترمذی نیز مانند او به سرزمینهای شرق اسلامی سفر کرد و در شهرهایی چون بغداد حدیث شنید.
در بیست وهشت سالگی به حج رفت.
در زمان اقامتش در مکه حالی روحانی به او دست داد که خود آن را سرآغاز سلوک عارفانه اش خوانده است.
بر اثر این حال، وی میل شدیدی به کناره گیری از دنیا یافت و شروع به حفظ قرآن کرد.
ترمذی پس از بازگشت به موطنش، به ریاضتهای شدید پرداخت و پس از چندی گروهی گرد او جمع شدند.
ظاهراً دیدگاههای او سبب بدنامی اش شد و سرانجام نزد مقامات حکومتی متهم به ارتداد گردید.
ترمذی برای دفاع از خود به اقامتگاه حاکم در بلخ رفت و گویا توانست این اتهام را رفع کند.
بخشی از شرح حالی که ترمذی از خود به جا گذاشته، شرح رؤیاهای او و همسرش است که با مضامین رمزی، از وصول وی به مقامات عرفانی خبر می‌دهد.
ترمذی به احتمال بسیار بین ۲۹۵ و ۳۰۰ درگذشت.
بسیاری از صوفیه را از مریدان و پیروان او دانسته اند، از جمله این صوفیان احمدبن محمدبن عیسی از مشایخ عراق، حسن¬بن علی جوزجانی و ابوبکرِ وراق ترمذی ذا میتوان نام برد.
علما و عرفایی مانند امام محمد غزالی (احیاء علوم الدین، محمدبن محمد غزالی، ج ۳، ص۳۹۹ـ۴۰۹) و ابن عربی (الفتوحات المکیـّه، ابن عربی، سفر۲، ص۳۵۶ـ۳۶۴) نیز از آثار و افکار او بهره برده اند.
نفوذ ترمذی عمدتاً از طریق تألیفاتش پایدار ماند.
آثار او را به دو دسته میتوان تقسیم کرد: آثاری که با عناوین مختلف از آن‌ها یاد شده است، و گزیده‌هایی از آثار پرحجم او.
مهمترین آثار ترمذی عبارت‌اند از: ۱) رساله سیرة الاولیاء، که شهرت آن بیش‌تر به سبب موضوع ختم ولایت است که یکی از بخشهای فرعی کتاب محسوب می‌شود، ولی عنوان ختم الولایة چنان شهرت یافت که کتاب به نام ختم الاولیاء یا ختم الولایه معروف، و دو بار هم به همین نام چاپ شد، یک بار به اهتمام عثمان یحیی در بیروت (۱۹۶۵/ ۱۳۴۴ ش) و بار دیگر در ۱۹۹۲/ ۱۳۷۱ ش در همانجا.
ترمذی در این رساله برای نخستین بار موضوع سلسله مراتب اولیاءاللّه را مطرح کرد که قرنها بعد بر ابن عربی و از طریق او بر آثار صوفیان دیگر تأثیر گذاشت. ۲) نوادر الاصول، که در آن ضمن شرح و تفسیر ۲۹۱ حدیث نبوی، در بارة عبادات و معاملات و سلوک و اخلاق سخن گفته است.
این کتاب حجیم¬ترین اثر ترمذی است و در ۱۲۹۳ در استانبول چاپ شده است. ۳) علل الشریعه، که در آن تکالیف شرعی به شیوه ای عرفانی تأویل شده است.
ظاهراً ترمذی به سبب برخی مطالب این کتاب از زادگاهش بیرون رانده شد.
از این اثر دو نسخة خطی، یکی در استانبول و دیگری در قاهره، وجود دارد. ۴) کتاب الصلوة، در بارة نماز و آثار آن به شیوة باطنی.
این کتاب در ۱۹۶۵ در قاهره چاپ شد. ۵) المَنهیّات، که تأویل باطنی منهیّات شرعی است (بیروت ۱۹۸۶). ۶) کتاب الحقوق، در بارة تکالیف متقابل و واجب گروههای اجتماعی، که هر کدام منافع خاصی برای جامعه دارند.
نسخه خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه موجود است. ۷) کتاب الامثال، مجموعه ای نسبتاً بزرگ از مثلهایی که در قرآن و سنّت پیامبر و کلام مشایخ آمده است و مقصود از نگارش آن تبیین ماهیت تجربه های عرفانی و طریقت صوفیانه است. (قاهره ۱۹۷۵) ۸) کتاب الفُروق، که در آن مؤلف کوشیده است به کمک ۱۶۴
جفت کلمه هم معنا، نشان دهد که کلمات مترادف وجود ندارند.
این کتاب چاپ نشده است.
نسخه های خطی متعددی از آن در کتابخانه های ترکیه و مصر و فرانسه وجود دارد. ۹) کتاب الاَکیاس و المُغتَرّین، در باره اعمال صحیح و ناصحیح در ادای واجبات و مستحبات دینی، مانند وضو و نماز و طلب علم و نکاح و تلاوت قرآن و بنای مساجد و برخی خطاهایی که زهاد، سالکان مبتدی و جز آن‌ها مرتکب می‌شوند، با عنایت به سیروسلوک عارفانه.
غزالی در احیاء علوم الدین در رُبع مهلکات از این کتاب استفاده کرده است. (احیاء علوم الدین، محمدبن محمد غزالی، ص ۳۹۹ـ۴۳۵) ۱۰) کتاب ریاضة النفس، در مسائل انسان شناسی و طریقت عرفانی.
این کتاب دو بار و آخرین بار به اهتمام آرتور جان آربری چاپ شده است. ۱۱) کتاب ادب النفس، شامل پرسشهایی در باره عرفان و مخصوصاً در باره معنای یقین می‌باشد. ۱۲) منازل القاصدین، اثری کم حجم در باره هفت مقام یا منزل سیروسلوک.
این کتاب با عنوان منازلُ العِباد نیز شناخته شده و در ۱۹۸۸ در قاهره به چاپ رسیده است. ۱۳) علم الاولیاء، در باره علم اولیای الاهی و برخی موضوعات عرفانی دیگراست. ۱۴) الفَرقُ بین الا´یات و الکرامات، که تکمله سیرة الاولیاء به شمار می‌آید و در آن موضوع امکان کرامات اولیا بررسی شده است.
نسخه های خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه و در گوتینگن وجود دارد.
این کتابها به اشتباه به ترمذی نسبت داده شده است: کتاب الحج و اسراره، غور الامور، الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللُّب، و معرفة الاسرار.
ترمذی تا حد متکلمان و فقیهان تحصیل کرد و بر کل معارف اسلامی زمان خود احاطه داشت.
او از تصوف زمان خود، بویژه مکتب بغداد، فاصله گرفت و در آثارش کلمه صوفی را به کار نبرد.
وی را به جهت طلب حکمت و معرفت عرفانی در باره آدم و عالم، باید حکیم دانست.
ترمذی برای نگارش آثارش از منابع مختلفی بهره برده است.
وی بی این‌که شیعه باشد از شیعه و حتی از جریانهای افراطی آن (غالیان) مطالبی اخذ کرد، از افکار و آرای گنوسی و نوافلاطونی استفاده کرد و مدتی نیز به خواندن علوم طبیعی پرداخت.
او همه این عناصر فکری را با تجربه های عرفانی خود درآمیخت.
وی نخستین مؤلفی است که نوشته هایش ترکیبی از تجارب عرفانی، انسان شناسی، جهان شناسی و الاهیات اسلامی است.
به طور کلی نظام فکری ترمذی نماینده حکمت قدیم اسلامی است که هنوز عناصر سنّت فلسفی ارسطویی و نوافلاطونی را نپذیرفته است.
انسان شناسی و جهان شناسی در آثار او جایگاهی خاص دارد.
ترمذی در انسان شناسی خود سه مرکز عمل را مشخص کرده است: سَر و قلب و شکم.
جایگاه عقل سر و جایگاه نفس (شهوت و هوای نفس) شکم است.
نفس (امّاره) و عقل با صدر که واجد نور الاهی یا معرفت است، در نزاع اند.
جایگاه معرفت، قلب است و معرفت از قلب به صدر می‌تابد.
معرفت عرفانی زمانی حاصل می‌شود که عارف با مجاهدت و ریاضت، تأثیر نفس را بر نور الاهی معرفت متوقف کند.
موضوع مهم و محوری آثار ترمذی، موضوع ولایت است که بعدها در مکتب ابن عربی بسط یافت.
وی ولایت را برتر از نبوت، و ولایت پیامبر اکرم را بالاتر از مقام نبوت او می‌دانست، زیرا به نظر وی نبوت صفت خلق در برابر خلق و ولایت صفت حق است.
منابع :
(۱) ابن عربی، الفتوحات المکیـّة، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲) محمدابراهیم جیوشی، الحکیم الترمذی: دراسة لا´ثاره و افکاره، قاهره (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).
(۳) رجاء مصطفی حزین، الحکیم الترمذی و منهجه الحدیثی فی نوادر الاصول، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
(۴) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۳۴۸۹.
