محمد بن علی طبری خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طبری، عمادالدین ، محمد بن علی، عالم و محدّث امامی مذهب قرن پنجم و ششم بود. منتجب الدین رازی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷) نام و نسب او را عماد الدین محمد بن ابی القاسم بن محمد بن علی آورده و خود وی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۹۲؛ منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۲۰۰) نیز از پدرش با نام و نسبِ ابوالقاسم علی بن محمد بن علی یاد کرده است. در متن چاپ شدۀ کتاب معالم ابن‌شهر آشوب (ابن‌شهر آشوب، ص۱۱۹) نام پدر وی، به اشتباه، قاسم آمده است. هرچند بیشتر منابع (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷؛ ابن اسفندیار، ج۱، ص۱۳۰؛ ذهبی، ج۱۱، ص۷۴۰) لقب وی را عماد الدین ضبط کرده‌اند، اما در نسخه‌ای از الفهرست منتجب الدین كه نزد شیخ حر عاملی بوده لقب او جمال الدین گزارش شده است(منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷). با توجه به عنوان «فقیه» – که طبری برای پدر خود به کار برده (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۷۶؛ منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۶۳؛ منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۸۴؛ منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۹۲؛ منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۲۰۰) وی در خانواده‌ای علمی متولد شده و پرورش یافته است. او (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۳۹۱) همچنین پدر خود را به زهد وصف كرده است. از تاریخ تولد عمادالدین اطلاعی در دست نیست. با توجه به نسبت «کَجّی طبری» (ابن شهر آشوب، ص۱۱۹) و «طبری آملی کَجّی» (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷) که برای وی یاد کرده‌اند (ابن اسفندیار، ج۱، ص۱۳۰)، وی در کَجَّه به دنیا آمده که شهری است میان آمل و چالوس و از نواحی رویان ( یاقوت حموی، ج۴، ص۲۴۰؛ یاقوت حموی،ج۲، ص۸۷۳؛ یاقوت حموی، ج۳، ص۲۳۷؛ یاقوت حموی، ج۳، ص۳۱۱)، که امروزه به کَجور شهرت دارد. محمد بن مشهدی و ابن‌بطریق حلی، از شاگردان و راویان طبری، از وی با عناوین «الشیخ الفقیه العالم» (ابن مشهدی، ص۴۷۳) و «الشیخ الفقیه» (ابن بطریق، ص۷) یاد کرده‌اند و منتجب‌الدین رازی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷) نیز _ که به یک واسطه از طبری روایت کرده _ از او با عنوان «الشیخ الإمام» نام برده و وی را به فقاهت و وثاقت ستوده است. در قرن هفتم نیز ابن اسفندیار (ابن اسفندیار، ج۱، ص۱۳۰) نام وی را با عناوین «خواجۀ امام» و «فقیه آل محمد» ذکر کرده است.
با توجه به اسناد و تاریخ‌هایی که طبری در بشارة المصطفی آورده است، استادان و مشایخ وی شناخته می‌شوند و می‌توان سیر سفرهای او را ترسیم کرد. بر اساس این اسناد، طبری پس از کسب علم در آمل تا سال ۵۰۹، در ۵۱۰ به ری و یک‌سال بعد به نجف رفته و سپس به آمل بازگشته، زیرا در سال ۵۲۰ در آمل از ابو اسحاق اسماعیل بن ابی القاسم دیلمی حدیث شنیده است (ابن اسفندیار، ص۱۲۷؛ ابن اسفندیار، ص۲۲۱). استادان و مشایخ طبری و زمان و مکان قرائت، سماع و روایت وی از آنان، به ترتیب عبارت اند از: سید ابو طالب یحیی بن محمد جوانی حسینی حسنی آملی در آمل در سال ۵۰۹ (ابن اسفندیار، ص۶۹؛ ابن اسفندیار، ص۸۴؛ ابن اسفندیار، ص۸۶؛ ابن اسفندیار، ص۱۰۶؛ ابن اسفندیار، ص۷۵ ؛ ابن اسفندیار، ص۲۰۳)، ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه رازی در ری در سال ۵۱۰ (ابن اسفندیار، ص۲۶؛ ابن اسفندیار، ص۲۸؛ ابن اسفندیار، ص۳۲؛ ابن اسفندیار، ص۶۵؛ ابن اسفندیار، ص۱۶۰)، ابو النجم محمد بن عبدالوهاب بن عیسی رازی در ری در سال ۵۱۰ (ابن اسفندیار، ص۷۰؛ ابن اسفندیار، ص۸۸؛ ابن اسفندیار، ص۱۱۶؛ ابن اسفندیار، ص۱۲۶؛ ابن اسفندیار، ص۱۳۲؛ ابن اسفندیار، ص۱۱۱)، ابو علی حسن بن محمد طوسی در نجف در سالهای ۵۱۰ (طبری، ص۲۳)۵۱۱ (طبری، ص۱۸؛ طبری، ص۳۲؛ طبری، ص۴۸؛ طبری، ص۷۴)، ابو عبدالله محمد بن احمد بن شهریار خازن در همانجا در سالهای ۵۱۲ (طبری، ص۱۹؛ طبری، ص۲۴؛ طبری، ص۳۰؛ طبری، ص۷۲) و ۵۱۴ (طبری، ص۲۰۲) و ۵۱۶(طبری، ص۳۷؛ طبری، ص۴۴)، ابو البقاء ابراهیم بن حسین بصری در همانجا در سال ۵۱۶ (طبری، ص۲۱؛ طبری، ص۲۸؛ طبری، ص۳۵؛ طبری، ص۵۰؛ طبری، ص۲۲۲)، شریف ابو البرکات عمر بن ابراهیم بن محمد بن حمزه حسینی کوفی از علمای زیدیه در کوفه در سالهای ۵۱۲ (طبری، ص۷۳؛ طبری، ص۱۰۵) و ۵۱۶ (طبری، ص۸۰؛ طبری، ص۸۵؛ طبری، ص۱۰۹؛ طبری، ص۱۱۵؛ طبری، ص۱۱۷؛ طبری، ص۱۲۳؛ طبری، ص۱۴۴؛ طبری، ص۹۰)، ابو غالب سعید بن محمد بن احمد ثقفی کوفی در کوفه در سال ۵۱۶ (طبری، ص۸۵؛ طبری، ص۱۰۹؛ طبری، ص۱۱۵؛ طبری، ص۱۱۷)، ابو علی محمد بن علی بن قرواش تَمیمی در نجف در سال ۵۱۶ (طبری، ص۹۲)، ابو محمد جبار بن علی بن جعفر رازی در نجف در سال ۵۱۸ (طبری، ص۹۲)، ابو اسحاق اسماعیل بن ابی القاسم بن احمد دیلمی در آمل در سال ۵۲۰ (طبری، ص۱۲۷؛ طبری، ص۲۲۱) و ابو جعفر محمد بن ابی الحسن علی بن عبدالصمد تمیمی در نیشابور در سال ۵۲۴ (طبری، ص۹۴؛ طبری، ص۲۶۰؛ طبری، ص۲۶۲؛ طبری، ص۲۶۳). طبری همچنین احادیثی را به روایت از پدرش، ابو القاسم علی بن محمد بن علی، بدون ذكر تاریخ (طبری، ص۱۶۳؛ طبری، ص۱۹۲؛ طبری، ص۲۰۰-۲۰۱) یا به نقل وجاده از کتاب دست‌نوشتۀ او (طبری، ص۷۶؛ طبری، ص۱۸۴)، در بشارة المصطفی آورده است. ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه در سال ۵۱۰ در خانقاه خود در ری (طبری، ص۲۱۶؛ طبری، ص۲۰۶؛ طبری، ص۲۲۲) و ابو علی طوسی در سال ۵۱۱ در مشهدِ امیرمؤمنان در نجف (طبری، ص۲۱۷)، به خط خود، اجازۀ روایتی برای طبری نوشته‌اند. طبری همچنین برخی از روایات ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه را از روی نسخۀ اصل وی کتابت کرده و سپس بر فرزند او قرائت نموده است (طبری، ص۲۲۲؛ طبری، ص۲۲۶). در میان مشایخ و استادان طبری، ظاهراً عمدۀ تحصیلات طبری نزد ابو علی طوسی بوده است (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷؛ ذهبی، ج۱۱، ص۷۴۰)، همچنان‌که احادیث بسیاری را به روایت از او در کتابش آورده و او را بزرگ داشته است (ذهبی، ج۱۱، ص۷۴۱). با توجه به آنکه طبری به واسطۀ ابوعلی طوسی و دیگران، از شاگردان شیخ طوسی به شمار می‌رود، نظر وی دربارۀ عدم حجیت خبر واحد (ذهبی، ج۱۱، ص۳۸۱) _ که مخالف نظر مشهور طوسی در این باره است _ شایان توجه است.
به نوشتۀ ابن اسفندیار، امیر ابن ورّام بن ابی فراس حلی (متوفی ۶۰۵) دو سال طبری را در حلّه نگاه داشت، برای او مقرری سالیانه تعیین کرد و در این مدت، اهل بغداد و کوفه و شیعیان عراق عرب به حلقۀ درس طبری پیوستند ( ابن اسفندیار، ج۱، ص۱۳۰). همو می‌نویسد که ورّام دختر طبری را به همسری خود درآورد ( ابن اسفندیار، ج۱، ص۱۳۰). از شاگردان و راویان طبری، شاذان بن جبرئیل قمی (ابن مشهدی، ص۲۶۳؛ مجلسی، ج۱۰۷، ص۶۵-۶۶؛ مجلسی، ج۱۰۷، ص۷۰)، ابن‌بطریق حلی ( ابن بطریق، ص۷)، قطب‌الدین ابوالحسین راوندی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷)، محمد بن مشهدی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۴۷۳)، و عربی بن مسافر عبادی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۴۷۳)) بوده‌اند. افزون بر اینها، به نوشتۀ محمد تقی مجلسی(مجلسی، ج۱۰۷،ص۴۶؛ مجلسی، ج۱۰۷،ص۶۵-۶۶)، ابن شهرآشوب و ابن ادریس حلی صحیفۀ سجادیه را از طریق طبری روایت کرده‌اند .تاریخ وفات طبری دانسته نیست. بنا بر گزارش ابن مشهدی، طبری در سال ۵۵۳ در مشهد علوی (نجف) به سر می‌برده (ابن مشهدی، ص۴۷۳) و بنابراین، تا این سال در قید حیات بوده است.
مشهورترین اثر طبری، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی است. ابن‌شهر آشوب (ابن‌شهر آشوب، ص۱۱۹)، که از معاصران طبری است، از این کتاب با عنوان البشارات نام برده است. منتجب الدین رازی (منتجب الدین علی بن بابویه رازی، ص۱۰۷) از آثار طبری به دو کتاب الفرج فی الأوقات و المخرج بالبینات و شرح مسائل الذریعه اشاره کرده و یادآور شده است که قطب‌الدین راوندی کتاب اخیر را بر طبری خوانده و راوندی نیز آن را برای وی روایت کرده است. افزون بر اینها، طبری در بشارة المصطفی به کتابی از خود با عنوان کتاب الزهد و التقوی اشاره کرده است (طبری، ص۸۳؛ افندی، ج۵، ص۱۸). از میان آثار طبری، تنها بخش عمده‌ای از بشارة المصطفی بر جای مانده (طبری، ص۱۱-۱۲؛ طبری، ص۴۳۵-۴۳۷) و چاپ شده است (نجف ۱۳۸۳ و قم ۱۴۲۰) كه خالی از اغلاط در اسناد نیستند (تراثنا، ص۱۸۵-۱۸۶). با توجه به گزارشی از نسخۀ موجود در این كتاب در كتابخانۀ امیرالمؤمنین نجف (تراثنا، ص۱۸۵-۱۸۶)، چنین به نظر می‌رسد كه این كتاب دارای نسخه‌هایی بوده است كه اختلافات اندكی با یكدیگر داشته‌اند. ترجمه‌ای از این اثر نیز با عنوان بشارات نبوی به شیعیان علوی (تهران ۱۳۷۹ش) چاپ شده است. از بقیۀ آثار طبری، از جمله شرح مسائل الذریعه – که قاعدتاً شرحی بر مشکلات الذریعه سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) در اصول فقه بوده است – نشانی در دست نیست. بشارة المصطفی از آثار مهم حدیثی- کلامی امامیه در قرن ششم است که مورد توجه علمای پس از طبری بوده، چنانکه ابن‌طاووس (متوفی ۶۶۴) در آثارش، مطالبی را از آن نقل کرده است (ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۲۵-۲۷). موضوع این كتاب، اثبات ائمه علیهم السلام، منزلت و درجات شیعه و كرامات اولیای الهی و پیروان ائمه است و چنانكه از نام آن پیداست، در اثبات حقانیت مذهب شیعه از كلام پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله است. مؤلف با هدف آشنا سازی جامعۀ شیعی عصر خود با آموزه‌های عمیق این مكتب، این کتاب را تألیف کرده و در آن جز روایات مسند از مشایخ معتمد خود، نقل نكرده است. این كتاب افزون بر این فایدۀ مهم، به دلیل اشتمال بر اسانید تازه و ذكر شماری از عالمان شیعی ایران در سده‌های پنجم و ششم، دارای اهمیت است (طبری، ص۲۶؛ طبری، ص۷۰،؛ طبری، ص۸۸؛ طبری، ص۹۲؛ طبری، ص۱۹۱؛ طبری، ص۲۳۸؛ طبری، ص۲۴۹؛ طبری، ص۲۵۱؛ طبری، ص۳۶۲). این كتاب برای شناخت تشیع در كوفه در سده‌های پنجم و ششم نیز حائز اهمیت است، به ویژه در خصوص اسانید زیدیان كوفه، مانند روایات ابوالحسن زید بن ناصرعلوی (طبری، ص۴۰)، ابوعبدالله محمد بن علی علوی (طبری، ص۸۵؛ طبری، ص۹۰؛ طبری، ص۱۱۵) و ابو البركات عمر بن ابراهیم علوی زیدی (طبری، ص۸۰؛ طبری، ص۹۰؛ طبری، ص۱۰۹) .
عماد الدین طبری بخش درخور توجهی از احادیث خود را در این كتاب، از نسخه یا نسخه‌هایی از الأمالی شیخ طوسی روایت كرده است. او از سه طریق روایاتی را از الأمالی شیخ طوسی نقل كرده است؛
به ترتیب زمانی، از ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه رازی (طبری، ص۸۰؛ طبری، ص۱۰۹؛ طبری، ص۱۱۵؛ طبری، ص۱۳۲؛ طبری، ص۱۹۹؛ طبری، ص۲۱۲)، ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی (طبری، ص۱۸؛ طبری، ص۲۳؛ طبری، ص۲۵؛ طبری، ص۴۸؛ طبری، ص۷۴) و ابوعبدالله محمد بن احمد بن شهریار، خازن مرقد امیرالمؤمنین و راوی كتاب صحیفۀ سجادیه (طبری، ص۱۱۳؛ طبری، ص۱۸۳)، و گاه به صورت تركیبی از هر سه استاد (طبری، ص۱۳۷-۱۳۸؛ طبری، ص۱۸۳) یا دو تن از آنان (طبری، ص۲۰۰؛ طبری، ص۲۰۲- ۲۰۳؛ طبری، ص۲۰۵؛ طبری، ص۲۱۴). اسناد روایات بشارة المصطفی نشان می‌دهد كه عمادالدین طبری بیشترین نقل از الأمالی شیخ طوسی را از طریق فرزند او، ابوعلی طوسی، کرده است. افزون بر این، عبارات خود طبری (طبری، ص۱۹۱؛ طبری، ص۲۰۶؛ طبری، ص۲۱۶) نیز به استفادۀ وی از منابع مكتوب استادان خود برای تألیف بشارة المصطفی اشاره دارد.
از ابتدای اسناد روایات كتاب بشارة المصطفی چنین به دست می‌آید كه طبری در ۵۱۰ (طبری، ص۳۲؛ طبری، ص۶۵؛ طبری، ص۷۰؛ طبری، ص۷۵) و ۵۱۶ (طبری، ص۱۱۱) و ۵۱۸ (طبری، ص۹۲؛ طبری، ص۱۰۵)، نزد عالمان و محدّثان ری به سماع حدیث اشتغال داشته است. البته این احتمال نیز می‌رود كه دو تاریخ اخیر از اغلاط به وجود آمده در اسناد روایات باشد، چرا كه به گفتۀ خود طبری (طبری، ص۱۱۶؛ طبری، ص۱۲۶؛ طبری، ص۱۳۲؛ طبری، ص۱۳۸؛ طبری، ص۱۴۸؛ طبری، ص۱۵۵؛ طبری، ص۱۶۵)، وی از ابوالنجم محمدبن عبدالوهاب بن عیسی رازی در مسجدالغربی یا الغری، در محله‌ای به نام زامهران در ری، در صفر ۵۱۰ قرائت حدیث كرده است. دیگر تاریخهای مذکور در ابتدای برخی اسناد (طبری، ص۱۲۷؛ طبری، ص۱۳۰؛ طبری، ص۱۴۵) نیز مؤید سماع و قرائت او در همین سال در ری نزد عالمان اهل این شهر است.
فهرست منابع:
(۱) بهاء‌الدین محمد بن حسن ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۰ ش؛
(۲) یحیی بن حسن ابن بطریق اسدی حلی، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب امام الأبرار، قم ۱۴۰۷؛
(۳) ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰ / ۱۹۶۱؛
(۴) رضی‌الدین علی بن موسی بن طاووس، إقبال الأعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴؛
(۵) محمد بن جعفر ابن مشهدی، المزار، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹؛
(۶) میرزا عبدالله افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ سید احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ ق؛
(۷) تراثنا، العدد الأول
۵۷ ، السنة الرابعة عشره، ربیع الأول۱۴۲۰ق؛
(۸) شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۹) عمادالدین محمد طبری، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰؛
(۱۰) محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، بیروت ۱۴۰۳؛
(۱۱) منتجب الدین علی بن بابویه رازی، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش؛
(۱۲) یاقوت حموی، معجم البلدان، اختصارات.
