محمد بن موسی حازمی همدانی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حازمى همَدانى، ابوبكر محمد بن موسی بن عثمان بن حازم، ملقب به زین‌الدین، محدّث و حافظ و نسب‌شناس ایرانى قرن ششم. او به جدش حازم و نیز به شهر همدان منسوب است. (ابن‌خلّكان، ج ۴، ص ۲۹۴ـ۲۹۵) حازمى در ۵۴۸ به دنیا آمد. (ابن‌دبیثى، ص ۹۵؛ ابوشامه، ج ۴، ص۶۰) در همدان نزد ابوالوقت عبدالاول بن عیسى سجزى و شهردار بن شیرویه دیلمى و ابوزرعه طاهر بن محمد مقدسى، در اصفهان نزد ابوموسى محمد بن عمر مدینى و در بغداد، موصل، بصره و آذربایجان از مشایخ و استادان مختلف حدیث و فقه آموخت و از ابوعبداللّه رستمى، ابوسعد سمعانى و ابوطاهر سِلَفى اجازه روایت گرفت. (ابن‌دبیثى، ص ۹۴ـ۹۵؛ ابن‌خلّكان، ج ۴، ص ۲۹۴ـ۲۹۵؛ ذهبى، ج ۱۲، ص ۷۸۹ ) ابوعبداللّه سعید بن یحیی بن دبیثى و تقی‌الدین ابن‌باسویه، مُقرىِ واسطى، از شاگردان او بودند. (ابن‌دبیثى، ص ۹۵؛ ذهبى، ج ۱۲، ص (۷۸۹
حازمى را زاهد و متعبد، داراى محفوظات بسیار و شناخت بسیار از احادیث احكام، و خوش‌بیان دانسته‌اند. (ابن‌دبیثى، ص ۹۵؛ ذهبى، ج ۱۲، ص۷۹۰) او در فقه پیرو شافعى بود و در مجلس درس خویش طرق احادیث المُهَذب فى فقه الامام الشافعى ابواسحاق شیرازى را املا می‌كرد. )ابن‌دبیثى، ص ۹۵؛ ابن‌صلاح، ج ۱، ص ۲۷۶؛ سبكى، ج ۷، ص ۱۳) حازمى، كه در بغداد سكونت گزیده بود، در ۵۸۴ در آنجا از دنیا رفت و او را در قبرستان شونیزیه به خاك سپردند. (ابن‌دبیثى، ص ۹۴ـ۹۵؛ ابن‌خلّكان، ج ۴، ص ۲۹۵(
حازمى كتابهاى بسیارى تألیف كرده است كه برخى از آنها عبارت‌اند از: ۱) الاعتبار فى بیان الناسخ و المنسوخ من الآثار (یا فی‌الحدیث)، كه در آن، احادیثى از پیامبر اكرم را كه با حدیث یا احادیثى دیگر نسخ شده‌اند به ترتیب ابواب كتب فقهى (محمد بن موسى حازمى همدانى، الاعتبار فى الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج ۱، ص ۱۷۹) در هفت جزء، از كتاب الطهارة تا كتاب اللباس، آورده و در مقدمه‌اى مفصّل به بحث درباره علم ناسخ و منسوخ، وجوه گوناگون ترجیح حدیثى بر حدیث دیگر و نیز فرق میان تخصیص و نسخ پرداخته است. ) محمد بن موسى حازمى همدانى، الاعتبار فى الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۷۹؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الاعتبار فى الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج ۱، مقدمه طنطاوى جوهرى، ص ۲۲ـ۱۰۸) این كتاب، كه به تعبیر ابن‌عماد (ابن‌عماد، ج ۴، ص ۲۸۲) در موضوع خود بی‌بدیل است، چندبار تصحیح و چاپ شده است (حیدرآباد، دكن ۱۳۱۹ش/ ۱۳۵۹ق؛ حمص، ۱۳۴۵ش؛ حلب ۱۳۶۲ش/ ۱۴۰۳ق؛ بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱(.
۲) عُجالة المبتدى و فُضالة المنتهى، در علم انساب. حازمى در این كتاب (محمد بن موسى حازمى همدانى، كتاب عجالةالمبتدى و فضالة المنتهى فی‌النسب، ص ۲۷) نسبها را به ترتیب حروف الفبا ذكر كرده و در ذیل هر نسب، نام یك یا چند تن از صحابیان، تابعین و رجال مشهور حدیث را آورده است. به‌گفته حازمى، ) محمد بن موسى حازمى همدانى، كتاب عجالةالمبتدى و فضالة المنتهى فی‌النسب، ص ۲۷) در این موضوع عالمان بسیارى كتاب نوشته‌اند اما آثار آنان مفصّل است؛ بدین سبب، او این كتاب را به گونه‌اى نوشته است كه وقت زیادى از خواننده نگیرد. این كتاب دوبار تصحیح و چاپ شده است (قاهره ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ و .(۱۴۲۲/۲۰۰۲
۳) كتاب الأماكن یا مااتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة. این كتاب فرهنگى الفبایى از غزوه‌ها و سریه‌هاى پیامبر، شهرها، روستاها، كوهها و دیگر مكانهایى است كه اشتراك لفظى دارند. چون حازمى محدّث بوده، در ذیل برخى شهرها و روستاها، به بعضى نكات تاریخى اشاره كرده است (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۵۸؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۷۰؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۱۲؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۳۴؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۴۱۱) و اگر نام آن موضع در حدیث به‌كار رفته، از آن حدیث (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۵۰؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۴۱۰؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۵۰۳؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۶۶۶؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۶۸۳) و همچنین از رجال و محدّثان و عالمان مشهور آن شهرها و روستاها یاد كرده است (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۹۷؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۲۸۸؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۷۰۶؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص (۷۷۳او همچنین، گاهى براى تبیین بهتر سخن خویش در معرفى مكانها، بیت شعرى شاهد آورده كه نام یا معناى آن مكان در شعر به كار رفته است. (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۳۰؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۳۵؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۲۵۰؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۷۳۹؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۸۴۳؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۸۶۰) حازمى در تألیف این كتاب از منابعى چون تاریخ مصر ابوسعید بن یونس (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۳۸۴؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۵۲۵) و تاریخ نیشابور حاكم نیشابورى (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۱، ص ۱۰۱؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، ج ۲، ص ۸۵۲) بهره برده است. یاقوت حموى (یاقوت حموى، ج ۱، ص ۸) از این كتاب در تألیف معجم‌البلدان استفاده كرده و در عین حال این مطالب او را سرقتى از كتاب اسكندرى دانسته است. (یاقوت حموى، ج ۱، ص ۷۵؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۱۷۰؛ یاقوت حموى، ج ۲، ص ۵۶۵؛ یاقوت حموى، ج ۴ ص ۹۷۸؛ حازمى همدانى، الأماكن، ج ۱، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۶ـ۲۰) توضیح اینكه كتاب الأماكن... با كتاب الامكنة و المیاه و الجبال و الآثار نصر بن عبدالرحمان فزارى اسكندرى شباهت بسیارى دارد؛ ضمن آنكه ممكن است حازمى از مختصر آن، كه ابوموسى مدینى تهیه كرده است، استفاده كرده باشد. (حازمى همدانى، الأماكن، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۲ـ۱۶؛ كراچكوفسكى، ترجمه فارسى، ص ۲۵۲ـ۲۵۳؛ كراچكوفسكى، تاریخ الادب الجغرافی‌العربى، ص ۳۴۸ ؛ ؛ كراچكوفسكى، ترجمه فارسى، ص ۲۵۳) بدین‌سبب مصحح كتاب، براى تطبیق بهتر، در ذیل اماكن مذكور در كتاب حازمى، مطالب كتاب فزارى اسكندرى را نیز نقل كرده است. اختلاف در ذكر نام این كتاب در منابع شرح حال حازمى و دیگر كتابها، ظاهرآ بدان سبب بوده كه مؤلف قبل از اتمام این كتاب از دنیا رفته و خود نامى بر آن ننهاده است. (حازمى همدانى، الأماكن، ج ۱، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۱ـ۱۲) نسخه‌اى خطى از این كتاب را نخستین بار فؤاد سزگین با عنوان ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه فى الاماكن و البلدان المشتبهة فى الخط در مجموعه خویش افست نموده (فرانكفورت ۱۳۶۵ش/۱۹۸۶) و سپس حمد جاسر آن را تصحیح و چاپ كرده است.
(۴ شروط الائمة الخمسة، كه در آن شروط بخارى، مسلم، ابوداوود سجستانى، ترمذى و نسائى را براى ذكر احادیث در صحاح خود بررسى كرده است. این كتاب با تصحیح محمد زاهد كوثرى، در ۱۳۰۶ش/۱۳۴۶ق در دمشق به چاپ رسیده است. (عطیه و همكاران، ج ۱، ص ۲۴۳(
دیگر آثار حازمى، كه به چاپ نرسیده‌اند، عبارت‌اند از: ۱) كتاب ناتمام الفیصل فى مشتبه النسبة، (صفدى، ج ۵، ص ۸۸) درباره نسبتهاى راویانى كه ممكن است به سبب شباهت یا تعدد مكانها موجب تحریف یا تصحیف نامشان شود، مانند تیمى كه گاه منسوب به تیم قریش و گاه منسوب به تیم الرباب است یا طبرى كه گاه منسوب به طبرستان و گاه منسوب به طبریه واسط است. (حازمى همدانى، الأماكن، ج ۱، مقدمه حمد جاسر، ص ۹ـ۱۰(
(۲ كتابٌ اُسْنِدَ فیه احادیث المهذب ابواسحاق شیرازى. ابن‌صلاح (ابن‌صلاح، ج ۱، ص (۲۷۶این كتاب را دیده و آن را تخریج احادیث المهذب فى فقه الامام الشافعى نامیده است. كتاب حازمى تا نیمه كتاب الصلاة انجام گرفته و ناتمام مانده است. (سبكى، ج ۷، ص ۱۳(
(۳ المؤتلف و المختلف، كه تتمه الاكمال ابن‌ماكولاست. در منابع شرح حال حازمى، از این كتاب كمتر یاد شده ولى او خود در الاماكن چندین بار از آن نام برده است. (محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، ج ۱، ص ۴۱۵؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، ج ۲، ص ۶۳۷؛ محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، ج ۲، ص ۸۱۵؛
سبكى، ج ۷، ص ۱۳)
سلسلة الذهب فیما روى الامام احمد بن حنبل عن الامام الشافعى، تحفة السفینة (ابن‌خلّكان، ج ۴، ص ۲۹۵؛
صفدى، ج ۵، ص ۸۸) و كتاب الضعفاء و المجهولون (ابونعیم اصفهانى، مقدمه فاروق حماده، ص۳۰) نیز از آثار حازمی‌اند.
منابع :
(۱) ابن‌خلّكان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان؛
(۲) ابن‌دبیثى، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثى، اختصار محمد بن احمد ذهبى، در احمد بن على خطیب بغدادى، تاریخ بغداد، چاپ صدقى جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴؛
(۳) ابن‌صلاح، طبقات الفقهاء الشافعیة، چاپ محیی‌الدین على نجیب، بیروت ۱۹۹۲؛
(۴) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب؛
(۵) عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فى اخبار الدولتین النوریة و الصلاحیة، چاپ ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۶) ابونعیم اصفهانى، كتاب‌الضعفاء، چاپ فاروق حماده، مغرب: دارالبیضاء، (بی‌تا.)؛
(۷) محمد بن موسى حازمى همدانى، الاعتبار فى الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، چاپ احمد طنطاوى جوهرى، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۸) محمد بن موسى حازمى همدانى، الأماكن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامكنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا.)؛
(۹) محمد بن موسى حازمى همدانى، كتاب عجالةالمبتدى و فضالة المنتهى فی‌النسب، چاپ عبداللّه كنّون، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۰) محمد بن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۱) عبدالوهاب بن على سبكى، طبقات الشافعیة الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶؛
(۱۲) صفدى، اعیان العصر؛
(۱۳) محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنى، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات‌الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛
(۱۴) ایگناتى یولیانوویچ كراچكوفسكى، تاریخ الادب الجغرافی‌العربى، نقله عن الروسیة صلاح‌الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۱۵) ایگناتى یولیانوویچ كراچكوفسكى، ترجمه فارسى: تاریخ نوشته‌هاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۷۹ش؛
(۱۶) یاقوت حموى، معجم‌البلدان؛
