محمد بن اسعد طوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن اسعد طوسی (
۴۸۶ ـ
۵۷۳ هـ.ق) فقیه شافعی، اصولی، مفسر و واعظ برجسته بود.
او دانش را در طوس آغاز کرد و در نیشابور به شهرت رسید، سپس برای تحصیل به شهرهای مختلفی چون مرو، بخارا و طوس سفر نمود.
وی با وجود کوچ‌نشینی و مهاجرت‌های پی‌درپی، شاگردان بسیاری تربیت کرد.
او در شهرهایی هم‌چون نیشابور، مرو، آذربایجان، موصل و تبریز مجالس درس و وعظ برپا داشت.
از آثار او
اجوبة مسائل فی الفقه و التصوف شناخته می‌شود.
وی در ۵۷۳ (هجری قمری) در تبریز درگذشت.
ابومنصور محمد بن اسعد بن محمد طوسی عطاری معروف به
حفده نیشابوری در سال ۴۸۶ (هجری قمری)
در شهر طوس متولد شد.
بیش‌تر فعالیت‌های علمی وی در نیشابور بود
و در این شهر به شهرت و آوازه‌ای بلند دست یافت.
وی فقیهی اصولی،
شافعی‌مذهب،
فاضل، واعظ،
فصیح
و با قرآن و علوم قرآنی مأنوس و در تفسیر آن متبحر و صاحب فتوا بود.
درباره لقب وی اگر حَفِدَه باشد به معنای سریعه‌السیر می‌باشد
و اگر حَفَدَة باشد، جمع حافد و به معنای فرزندان دختر (نوادگان دختری) است.
او برای کسب علم و دانش به شهرهای بسیاری مسافرت نمود و از محضر استادان فراوانی استفاده علمی برد.
سپس به مرو برگشت
و در طول اقامتش در آنجا، همیشه مجالس درس و وعظ برگزار می‌کرد.
افزون بر این‌ها، ذهبی وی را شیخ شیزر نامیده
و این نشان می‌دهد وی مدتی در کاشمر نیز سکونت داشته است.
در پی حمله غزها در سال
۵۴۸ (هجری قمری) و ناامنی‌های به وجودآمده، او مجبور به ترک دیار شده و به شهرهای گوناگونی سفر نمود.
هرچند مسیر دقیق مسافرت او در منابع ذکر نشده، بعد از سال
۵۶۰ (هجری قمری) عازم بغداد شد.
وی هم‌چنین در آذربایجان
و عراق
به موصل و بالاخره تبریز رفت و در همه این شهرها مجالس درس و وعظ برپا می‌کرد
و مردم بسیاری برای شنیدن پند و اندرزهای وی و هم‌چنین شنیدن حدیث دور او جمع می‌شدند
و شمار فراوانی از وی روایت می‌کردند. معمولاً مجالس درس وی از بهترین مجالس درس و وعظ بود.
ابومنصور در مرو از ابوبکر محمد بن منصور سمعانی فقه آموخت؛
سپس به مرورود رفته و در محضر قاضی حسین بن مسعود بن فراء بغوی به تحصیل دانش پرداخت
و شماری از آثار وی ازجمله التهذیب را نزد وی فرا گرفته
و شرح السنة و معالم التنزیل را نیز از وی شنیده و از روی آن‌ها نسخه‌برداری نمود.
از آنجا به بخارا رفته
و به علم‌آموزی از برهان‌الدین عبدالعزیز بن عمر بن مازه حنفی مشغول شد.
در طوس نیز از ابوحامد غزالی فقه آموخت.
هم‌چنین از افراد دیگری چون عبدالغفار شیروی، ابوفتیان عمر بن ابی الحسن دهستانی رواسی، ناصر بن احمد عیاضی،
عبدالرحیم بن اسماعیل بن دوست نیشابوری
و صدرالدین ابوالقاسم نیشابوری حدیث شنیده است.
طوسی با وجود مسافرت‌های طولانی و عدم اسکان دائمی در یک مکان مشخص، موفق به تربیت شاگردان بسیاری شد، ازجمله کسانی چون ابوالمواهب حسن بن هبه‌اللّه بن صصری که در تبریز از ابومنصور حدیث شنید و ابواحمد بن سکینه، عبدالعزیز بن اخضر، ابوالمجد محمد بن حسین قزوینی، شمس‌الدین عبدالغفور بن بدل تبریزی بزوری، بهاءالدین یوسف بن رافع معروف به ابن شداد،
ابوالحسن علی بن سعاده فارقی فقیه شافعی در تبریز
و عمر بن ابی‌القاسم بندار که در تبریز شرح السنه بغوی را از وی آموخت.
افراد دیگری چون ابواحمد عبدالوهاب بن علی امین،
ابوالعباس مارستانی،
از شاگردان و دست پروردگان وی محسوب می‌شوند.
سمعانی درباره او گفته است: «وی فقیهی واعظ، فصیح و شاطر بود و من در نیشابور و مرو از وی حدیث می‌شنیدم.»
حفده نیشابوری اثری داشت که
اجوبة مسائل فی الفقه و التصوف سأله عنها یوسف بن مقلد دمشقی را اثر وی دانسته‌اند.
هم‌چنین ابن شهرآشوب در نقل مطالب تاریخی از آثار ابوعلی حسن بیهقی سلامی و ابوعلی مسکویه، از طریق
ابومنصور حفده از خطیب تبریزی آورده است.
محمد بن اسعد در یازده رجب سال ۵۷۳ (هجری قمری)
در تبریز وفات یافت؛
هر چند ربیع الآخر
سال
۵۷۱ (هجری قمری) را نیز سال وفات وی ذکر کرده‌اند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «محمد بن اسعد طوسی»، ج۴، ص۳۴۷-۳۴۸.
