محمد خانجیچ (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد خانجيچ (يا خانجى)، از علماى اسلامى (بوسنيايى) در دوره معاصر. او در آذر ۱۲۸۵ (ذيقعده ۱۳۲۴/دسامبر ۱۹۰۶) در سراىْ بوسنه (سارايوو) متولد شد. پدرش، محمدآقا، از افراد سرشناس خاندان خانجيچ بود. محمد پس از اتمام تحصيلات مقدماتى در سراى بوسنه، در ۱۳۰۵ش/ ۱۹۲۶ دوره مدرسه عالى الهيات (شريعَتسكا گيمنازيا) را به پايان برد. در همان سال، وارد دانشگاه الازهر قاهره و در ۱۳۱۰ش/۱۹۳۱ فارغ‌التحصيل شد و در معيت پدرش فريضه حج را به‌جا آورد و سپس به سراى بوسنه برگشت. در سال بعد، در مدرسه (علوم دينى) غازى خسروبيگ، به عنوان مدرّس كارآموز و با سمت رئيس هيئت ادارى آغاز به كار كرد. خانجيچ تا ۱۳۱۶ش ۱۹۳۷/در اين سمت باقى بود و سپس كتابدار اول كتابخانه خسروپاشا و در پى آن، رئيس همان كتابخانه شد. در اين مدت فهرستى براى كتابخانه تهيه كرد كه حاوى بيش از دوهزار جلد كتاب بود.
در ۱۳۱۸ش/۱۹۳۹ در كنار مسئوليتش در كتابخانه، در دبيرستان الهيات (ويشا اسلامسكا شريعتسكو تئولوشكا شكولا)، تدريس تفسير و اصول فقه را آغاز كرد و در ارديبهشت ۱۳۲۳/ مه ۱۹۴۴ رسماً به مديريت اين مدرسه منصوب شد. خانجيچ كه در خلال جنگ جهانى دوم (۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) روزهاى دشوارى را مى‌گذراند و با مشكلات مردم بوسنى و هرزگوين از نزديك آشنايى داشت، در ۱۳۲۲ش/۱۹۴۳ به رياست هيئت رهايى بخش خلق، در سراى بوسنه، انتخاب شد. او در تير ۱۳۲۳/ ژوئيه ۱۹۴۴ در سراى بوسنه درگذشت. به نظر بستگانش، وى در بيمارستان، براثر مداخله پزشكى، عمداً به قتل رسيد.
خانجيچ در اصول فقه، تفسير، حديث و كلام صاحب دانش بود، به مهارت در وعظ و خطابه نيز شهرت داشت و مردم خطابه‌هاى او را با علاقه دنبال مى‌كردند. مقامات اداره امور شرعى بوسنه، وظيفه ايراد وعظ و خطابه در تمامى مساجد بوسنى و هرزگوين را به او واگذار كرده بودند. او در اثناى جلساتِ درس خصوصى در بوسنه سراى ــ كه براى دوستان و طُلاب ترتيب مى‌داد ــ كتابهاى مرجع معارف اسلامى را ترجمه و شرح مى‌كرد و از اين راه، در احياى جنبش اسلامى و فعاليت علمى و فرهنگى در منطقه سهم بسيارى داشت.
خانجيچ در ۱۳۱۳ش/۱۹۳۴، بيانيه انجمن خيريه اسلامى به نام مرحمت را، كه خود نيز از اعضاى آن بود، به رشته تحرير آورد. او از آغاز تأسيس انجمن الهدايه (۱۳۱۵ـ ۱۳۲۳ش/ ۱۹۳۶ـ۱۹۴۴) يكى از اعضاى هيئت اجرايى آن بود و بعدها به رياست انجمن برگزيده شد. بخشى از آثار او، به همت اين انجمن منتشر شده است.
آثار.
خانجيچ افزون بر تأليف و ترجمه كتب مختلف، حدود سيصد مقاله نوشت. بيشتر مقالاتش در مجله گلاسنيك (ترجمان سازمان اسلامى يوگسلاوى) و مجلات حكمت، نووى بهار و آنالى منتشر مى‌شد. مهمترين آثار او عبارت‌اند از: ۱) الجوهر الاَسْنى فى تراجم علماء و شعراء بوسْنى (قاهره ۱۳۴۹/ ۱۹۳۰؛ چاپ عبدالفتاح محمد حُلْوْ، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲). خانجيچ در اين كتاب، شرح‌حال و آثار ۲۲۳ تن عالم و شاعر بوسنيايى را ــ كه به زبانهاى عربى، فارسى و تركى مى‌نوشته‌اند ــ گردآورى كرده است. او اين كتاب را در دوره دانشجويى‌اش در قاهره تأليف كرد. در اين اثر، اسامى اشخاص به ترتيب الفبايى تنظيم گرديده و در مقدمه آن، بخشى از منابع مورد استفاده در تأليف معرفى شده است. وى همچنين مطالبى درباره گسترش اسلام در اروپا و به خصوص در بوسنى و هرزگوين، وضع جغرافيايى ناحيه و فرهنگ بوسنيايى آورده است.
۲) فعاليتهاى علمى و ادبى مسلمانان بوسنى هرزگوين) سارايوو ۱۹۳۴). اين كتاب، مجموع مقالاتى است كه خانجيچ در سالهاى ۱۳۱۲ـ ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳ـ۱۹۳۴ در مجله گلاسنيك منتشر مى‌كرد.
۳ (مدخلى بر علم تفسير و حديث) سارايوو ۱۹۳۷). اين اثر ابتدا به صورت پاورقى در نشريه نووى بهار چاپ مى‌شد و بعدها به صورت مستقل منتشر شد. اين كتاب امروزه در مدارس دينىِ همتراز با دبيرستان، در بوسنى و هرزگوين، كوسوو و مقدونيه تدريس مى‌شود.
۴) علم الكلام (سارايوو ۱۹۳۴)، كتاب تعليمات دينى براى مدارس متوسطه.
۵) آراپسكا گراماتيكا اى سينتاكسا (دستورزبان و نحو عربى؛ سارايوو ۱۹۳۶)، اين اثر نيز كتاب درسى زبان عربى است كه براى مدارس متوسطه تأليف شده كه در تأليف آن شاجر سكريچ و محمد پاشيچ با مؤلف همكارى كرده‌اند.
۶) السُّنّه، حاوى شرح پنجاه حديث كه در مجله حكمت چاپ (شهر توزلا)، منتشر شده است.
۷) وازووى (سارايوو ۱۹۴۳)، كه مجموعه وعظ و خطابه‌هاى خانجيچ در نواحى مختلف بوسنى است.
۸) مجمع البحار فى تاريخ العلوم و الاَسفار، كه خانجيچ براى تدوين تاريخ علوم (اسلامى) به تأليف اين اثر اقدام كرد. او بر آن بود كه در بخش اول، مطالبى درباره تطور علوم و شرح‌حال علماى مشهور بياورد و در بخش دوم، كشف‌الظنون كاتب چلبى را نقد و بررسى كند، اما به اتمام اين كار توفيق نيافت و از هر بخش، تنها يك‌جلد منتشر كرد. جلد اول از بخش اول حاوى يك مقدمه مفصّل و چند باب و فصل است و جلد اول بخش دوم، كه عنوان المجلد الاول من تذييل كشف‌الظنون دارد، حاوى عنوان ۴۱۱۰ كتاب است. او در پايان اين جلد، به ختم آن در سراى بوسنه در سال ۱۳۱۰ش ۱۹۳۱/ اشاره كرده است. (دوبرچه، ۱۹۶۳، ج ۱، ص ۹)
(۹رسالةُ الحق ّالصحيح فى اثبات نزول سيّدناالمسيح، كه ترجمه بوسنيايى آن نيز موجود است و به كوشش ر. ى. ابيد و م.ج. ل. يانگ، همراه با ترجمه انگليسى منتشر شده است.
خانجيچ در سالهاى تحصيل در قاهره، كتاب فى حياةالانبياء فى قبورهم (با عنوان رسالة حياةالانبياء، قاهره ۱۳۴۹)، اثر احمد بن حسين بيهقى، و الكلم الطيّب ابن‌تيميّه را با پارهاى يادداشتها چاپ كرد. او همچنين روضات‌الجنّات فى اصول الاعتقادات و نظام‌الاولياء الى خاتم‌الانبياء، اثر حسن كافى آقحصارى و رسالة فى الخوف من الموت ابن‌سينا و مُحاضَرات الاوائلِ على‌دده بوسنَوى و چند اثر ديگر را به زبان بوسنيايى ترجمه كرد. برخى از ديگر فعاليتهاى او عبارت‌اند از: تأليف مدخلهاى راجع به فرهنگ بوسنى در دانشنامه كروات؛ تأليف كتابهاى سارايوسكا رزولوسيا (سارايوو ۱۹۴۱) و پوروكا گلاونوگ اودبوراالهدايه مسليمانيما بوسنهاى هرزگوين (سارايوو ۱۹۴۲)، به حمايت انجمن الهدايه. خانجيچ آثار منتشرنشده ديگرى نيز دارد كه در كتابخانه غازى خسروبيگ نگهدارى مى‌شود. (لويچ، ص ۳۷ـ۵۲(
در ۲۷ آذر ۱۳۷۳/ ۱۸ دسامبر ۱۹۹۴، در سراى بوسنه، با همكارى انجمن الهدايه و دو انجمن ديگر به نامهاى اودروژنيه... و رياست اسلاميسكه... همايشى براى بزرگداشت خانجيچ برپا شد و به مناسبت آن، مهمترين مقالات مؤلف با عنوان اسلامسكا ميسائو... منتشر شد (سارايوو ۱۹۹۴). در همان سال، در مركز فرهنگى زاگرب، پايتخت كرواسى، نيز براى بزرگداشت كسانى چون صفوتبيگ پاشاگيچ، محمد خانجيچ و ادهم مولابديچ همايشى برپا شد و مقالات عرضه شده در آن، با عنوان اسلام اى كولتورا... (زاگرب ۱۹۹۴) به چاپ رسيد.
منابع:
(۱) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت ۱۹۹۹، ج ۷، ص ۸۴؛
(۲) عمررضا كحّاله، معجم‌المؤلفين، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، ج ۱۱، ص۲۸۰؛
(۳) زكى محمد مجاهد، الاعلام الشرقية، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰، ج ۲، ص ۱۷۴.
