مدرسه تنکزیه قدس(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مدرسة تنکزیّة قدس ، بهترین نمونة مدارسِ صلیبی شکل یا چهار ایوانه در بیت المقدّس . این بنا در ۷۲۹ ساخته شده است . ضلع شمالی آن بر میدان کوچکی در باب السلسله (از ابواب حرم )، ضلع شرقی آن بر رواق حرم ، ضلع جنوبی بر «حائط البراق » و ضلع غربی آن بر ساختمانهای مجاور اشراف دارد (حنبلی ، ج ۲، ص ۳۵؛
عسلی ، ص ۱۱۹). تنکزیّة قدس از آغاز، مجموعه ای از ساختمانهای مرتبط به یکدیگر بوده است . این مدرسه علاوه بر اهمیت علمی ، به لحاظ معماری و هنری نیز کم مانند است (حنبلی ، ج ۲، ص ۳۵؛
عسلی ، ص ۱۱۹؛عسلی ، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). درِ بزرگ مدرسه ، که در شمال بنا واقع است ، ابتدا به درگاه گشوده می شد. این درِ دو لنگه ای ، از چوب گردوست و روکشی برنجین دارد. تزئینات و مقرنسهای سردرِ مدرسه و سنگهای رنگارنگ و کنده کاری شدة آن ، عناصر هنر معماری ممالیک را بخوبی نشان می دهد. درگاه از جانب مشرق با پله به طبقة بالا راه دارد. طبقة بالا، خانقاه صوفیان و رباط زنان بوده است . پس از درگاه ، دالان کوچکی از طریق ایوان شمالی به صحن می پیوندد. در وسط صحن ، حوضی مرمرین و هشت ضلعی هست که در گذشته آب آن از قنات عَرّوب (عین العَرّوب / ماءالعرّوب ) تأمین می شده است . طاق ایوانها با گچ و سنگ ساخته شده است . از ایوان شرقی دو پنجرة منبّت کاری شده به رواق حرم اشراف دارد. به نوشتة ابن فضل اللّه عُمَری ، جغرافیدان قرن هشتم ، جنس این پنجره ها از آبنوس و عاج بوده است (عمری،سفر اول ، ص ۱۲۰). درِ شرقی مدرسه به رواق حرم باز می شود. در وسط ایوان جنوبی ، محراب واقع شده است . محل درس طلاب در مغرب این ایوان قرار داشته و در مشرق ایوان تالاری است که مدتی از آن به عنوان محکمه یا دادگاه شرعی استفاده می شده است . طبق وقفنامة موجود در آنجا، این مدرسه طهارتخانه ای مشتمل بر پنج اتاق داشته که یکی از آنها حمام بوده و در هریک از آنها سنگابی وجود داشته که آب قنات عرّوب در آن جاری بوده است . دیوارها و کف مدرسه پوشیده از مرمر رنگین است (عسلی ، ص ۱۱۹ـ۱۲۴).
تنکز علاوه بر حمامها و دکانهای بسیار، همة زمینها و املاک و مزارع و باغهای قریة عین قنیه را که از توابع قدس است و از شرق تا رام اللّه امتداد دارد، وقف این مدرسه
کرد (عسلی، ص ۱۲۵). تولیت و نظارت موقوفه ها را تنکز بر عهده داشت و پس از خود آن را به وارثانش وا گذارد. وی در وقفنامه ، وظایف ناظر وقف را بتفصیل بر شمرده که از آن جمله است : تعمیر تنکزیّه ، تهیة فرش و تأمین روشنایی آن ، خرید گوشت در عید قربان و توزیع آن ، پرداخت حقوق ، توزیع خوراک ، تعیین تحصیلدار مالیات و تعیین کاتب (عسلی، ص ۱۲۶، ۱۲۸).
نظام آموزشی و اداری تنکزیّة قدس کمابیش بر اساس وقفنامة آن بوده است . بر پایة وقفنامه ، تنکزیّه وقف طلاب فقه حنفی و محدّثان و صوفیان بوده است . از شرایط مدرّس فقه ، حفظ قرآن و تبحر در فقه حنفی بود. وی ماهانه شصت درهم نقره و روزانه مقداری نان مقرری می گرفت و وظیفة امامت نمازهای پنج گانه و نماز تراویح شبهای ماه رمضان را برعهده داشت . مُعید نیز از راتبه بگیران مدرسه بود و به مدرّس کمک می کرد. شمار طلاب ، بر اساس وقفنامه پانزده تن بود که به سه سطح مبتدی و متوسط و عالی تقسیم می شدند. مدت تحصیل ، چهار سال به طور شبانه روزی بود. وظیفة حضور و غیاب طلاب را نمایندة ناظر وقف بر عهده داشت (عسلی، ص ۱۲۷؛عسلی۱۳۰).
تنکزیّة قدس ، دارالحدیث نیز بود و محدّثان جایگاه ویژه ای در آن داشتند. شیخ محدّثان می بایست «عالی الروایة » و دارای مرجعیت علمی و اهل خیر و دینداری و درستی باشد. از شرایط طلاب حدیث ، دقت در قرائت و حفظ حدیث بود. کتاب درسی آنان صحیح بخاری و صحیح مسلم بود. آنان وظیفه داشتند روزانه یک حدیث از احادیث قطعی و مسلّم را از حفظ کنند و بر شیخ عرضه نمایند. علاوه بر طلاب حدیث ، قاریان حدیث که بیست تن بودند، وظیفه داشتند هر روز پس از نماز ظهر در ایوان شرقی مدرسه فراهم آیند و ختم قرآن کنند. هر یک از آنان ماهانه بیست درهم نقره و روزانه مقداری نان راتبه داشتند (عسلی، ص ۱۲۷ـ ۱۲۸؛عسلی، ۱۳۱).
صوفیان مدرسه پانزده تن بودند که شیخی ریاست آنان را بر عهده داشت . یکی خدمتگزاری و فرد دیگری آشپزی می کرد. اینان که شبانه روز مقیم مدرسه بودند، وظیفه داشتند هر بامداد پیش از طلوع خورشید در مسجد طبقة دوم تنکزیّه گردهم آیند و به تلاوت قرآن و خواندن دعا و خواندن رسالة قشیریه بپردازند (عسلی، ص ۱۲۸).
بر اساس وقفنامه ، از میان زنان مسلمان و دیندار و درستکار، دوازده پیرزن فقیر و بی همسر در رباط النساء اقامت داشتند که یکی شیخه (سرپرست ) و دیگران خدمتکار و نگهبان بودند. وظیفة شیخه ، امامت نماز و وظیفة بقیه ، فرش کردن و نظافت رباط بود. اینان همچنین هر روز می بایست پیش
از نماز صبح سورة اخلاص و فاتحه را قرائت می کردند (عسلی، ص ۱۲۸). بعدها مدرسة ایتام نیز بر مجموعة تنکزیّه افزوده شد و یتیمان در آنجا قرآن می آموختند (عسلی، ص ۱۲۸؛
عبدالمهدی ، ج ۲، ص ۳۳؛عبدالمهدی ، ج ۲، ص ۱۷۹).
از مدرسة تنکزیّة قدس گاه برای اهداف غیردرسی هم استفاده می شد. به نظر ماکس فان برخم ، این مدرسه پس از مرگ تنکز به ساختمانی عمومی تبدیل شد (عسلی ، ص ۱۲۹). در ۸۱۵، سلطان فرج بن بَرقوق هنگام زیارت بیت المقدّس در این مدرسه اقامت کرد. در اواخر قرن نهم ، در دورة حکومت قایِتْبای ، سلطان مملوکی ، این مجموعه به دیوان قضا تبدیل شد و در عین حال ، فعالیت درسی و آموزشی در مدرسه همچنان ادامه داشت (عسلی ، ص ۱۲۹). آخرین مدرّسی که نام او به ما رسیده ، شیخ محمد غانم مقدسی (متوفی ۱۰۸۹) است و این نشان می دهد که تدریس در تنکزیّه دست کم تا اواخر قرن یازدهم ادامه داشته است . سپس ترکان عثمانی آن را به دادگاه شرعی تبدیل کردند و تا حدود ۱۳۳۶/۱۹۱۷ این مجموعه به «محکمة شرعیه » شهرت داشت (عسلی، ص ۱۲۹ـ۱۳۰).
در دورة معاصر، تنکزیّه مسکونی شد و در زمان قیمومت انگلیس ، مفتی قدس و رئیس مجلس اعلای اسلامی (حاج محمدامین حسینی ) در آنجا اقامت گزید. تنکزیّه با تشکیل مؤسسة علمی اسلامی در آنجا، بار دیگر به مدرسة دینی تبدیل شد. این مؤسسه تا ۱۳۴۸ش /۱۹۶۹ که به اشغال اسرائیلیها در آمد، به فعالیتهای علمی و آموزشی ادامه داد و پس از آن به علت حفاری و کاوش اسرائیلیها در زیر ساختمان مجموعه و بناهای مجاور، تنکزیّه در معرض ویرانی قرار گرفت (عسلی ، ص ۱۳۰؛
ناصری طاهری ، ص ۱۴۰ـ۱۴۲).
به اعتقاد برخی محققان نقش تنکزیّه در جنبش فکریِ مسلمانان در میان مدارس قدس منحصر به فرد و دیرپا بوده است ، بویژه از آن جهت که در این مدرسه پیوسته علمای بزرگی تدریس می کرده اند. تنکز خود چندبار در حلقه های درس این مدرسه حاضر شده بود (عبدالمهدی ، ج ۲، ص ۳۴).
برخی از مدرّسان و مشایخ تنکزیّه این اشخاص بوده اند: علاءالدین علی بن ایوب مقدسی (متوفی ۷۴۸)، صلاح الدین ابوسعید خلیل علائی (خلیل بن کَیْکَلْدی ، متوفی ۷۶۱)(حنبلی ، ج ۲، ص ۳۵ـ ۳۶)، شهاب الدین محمود اسدی (نعیمی دمشقی ، ج ۱، ص ۶۳)، شیخ جمال الدین احمدبن هلال قدسی (متوفی ۷۶۵) صاحب مُثیرالغَرام الی زیارة القدس و الشام از منابع اصلی تاریخ قدس (حنبلی ، ج ۲، ص ۱۵۷)، شیخ زین الدین عبدالرحیم بن نقیب حنفی (متوفی ۸۵۳)و پسرش شمس الدین محمد مشهور به عجمی (متوفی ۸۷۷؛
حنبلی، ج ۲، ص ۲۳۱؛عسلی ، ص ۱۳۲ـ ۱۳۳)، شیخ محمود بن احمد دیری (متوفی قرن دهم ) و شیخ محمدبن غانم مقدسی (عسلی ، ص ۱۳۳).
منابع :
(۱) ابن فضل اللّه عمری ، مسالک الابصارفی ممالک الامصار ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ ۱۹۸۹؛
(۲) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش ؛
(۳) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی ، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایّوبی والمملوکی ، عمان ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛
(۴) کامل جمیل عسلی ، معاهدالعلم فی بیت المقدس ، عمان ۱۹۸۱؛
(۵) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، ( قاهره ) ۱۹۸۸؛
