مزار هارون بن موسی کاظم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![مزار هارون بن موسی کاظم]()
برای هارون فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) مزارهای متعددی منسوب است که یکی از آنها در خارج از
شهر حله، در
کشور عراق قرار دارد و مزارهای مختلفی در
ایران به وی منسوب است که به‌طور اجمال آنها را بررسی خواهیم کرد.
در خارج از
شهر حله، مزار قدیمی وجود دارد که به یکی از فرزندان بلافصل
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) به نام هارون منسوب است. این بنا با پلان مستطیل شکل و در مساحت تقریبی سیصد متر ساخته شده و شامل صحن، ایوان، دو گلدسته، گنبد شلجمی و ضریح می‌باشد. ورودی بنا در جانب شمال آن طراحی شده و دو گلدسته در انتهای دیوار دو جهت همین سمت قرار دارد.
درباره صحت انتساب این قبرو با توجه به مزارات متعدد
هارون بن موسی (علیه‌السّلام) در
ایران می‌بایست به زندگانی هارون توجه بیشتری داشت که ذیلا به ان اشاره می‌شود.
هارون، فرزند دیگر امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) است، که مادرش امّ ولد (کنیز) بود.
ابوالحسن عمری نسّابه برای او هشت فرزند قایل شده و می‌نویسد: اسامی آنان محمّد، احمد، زینب، امّ‌عبدالله، فاطمه، امّ‌جعفر، موسی و دو فرزند که بعد از او به دنیا آمدند که یکی به نام هارون بود که در کودکی وفات یافت و دیگری به نام زینب صغری است.
به گفته نسب‌شناسان، نوادگان او در شهرهای
ری،
قم،
بخارا،
نیشابور،
بلخ،
دامغان و
یمن سکونت داشته‌اند و تداوم نسل او تنها از فرزندش احمد است.
وی سیّدی جلیل‌القدر و شریف بود.
متاسّفانه، از تاریخ تولّد و وفات او در کتب معتبر انساب و تراجم ذکری به میان نیامده است. تنها برخی از مورّخان متاخّر، از هجرت او به ایران صحبت کرده‌اند و در محلّ دفن او نیز اختلاف نموده‌اند.
باقر شریف قریشی می‌نویسد: «ماموران مامون الرشید او را تحت فشار قرار دادند و با او درگیر شدند که به مجروح شدن وی انجامید، ناچار او از شهر و دیار خود گریخت و به روستاها و مناطق کشاورزی پناهنده شد. مردم او را معالجه و مداوا کردند و آن‌گاه که ماموران او را شناختند، او را در همان جا به قتل رساندند.»
برخی نیز می‌نویسند که، وی به همراه خواهرش
حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسّلام) به همراه بیست و دو تن از علویان جهت دیدار برادرش
حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) به
مرو عزیمت کرد و در پی دستور ممانعت مامون از حرکت این کاروان، ماموران به قافله یورش برده و در این نبرد وی مجروح می‌شود و سرانجام به قتل می‌رسد.
(این خبر از اساس کذب محض و ساخته و پرداخته مداحان است.)
در این‌جا به بررسی مزارات منسوب به هارون بن موسی (علیه‌السّلام) می‌پردازیم.
علامه
سیّد ضامن بن شدقم، ضمن توصیف «جابر بن محمّد بن جریر مدنی حسینی» متوفّای اواخر قرن دهم یا اوایل قرن یازدهم، می‌گوید: وی داخل اصفهان شد و در همین شهر از دنیا رفت و دفن گردید.
مؤلّف
انوار المشعشعین از بعضی کتب انساب نقل کرده است که، قبر هارون بن موسی (علیه‌السّلام) در
اصفهان است. از سیّد علّامه نسّابه
امیر محمّد قاسم سبزواری، در برخی از تالیفاتش نقل کرده است که، مزار هارون را در جایی جز اصفهان نیافتم.
این امامزاده هم اکنون در محلّه گلبهار اصفهان، در پیچ و خم بازار کهنه و مقابل مسجد علی (علیه‌السّلام) واقع شده و از مقابر بسیار قدیمی اصفهان می‌باشد که در عهد صفویّه رونق داشت و ساختمان آن از
آثار باستانی اصفهان بشمار می‌رود.
نسب وی نزد مورّخان به اختلاف ذکر شده است برخی او را هارون بن محمّد ابن زید بن حسن بن جعفر بن امام جواد (علیه‌السّلام) می‌دانند و نیز گویند، آن جناب در زمان
معتصم خلیفه عبّاسی ۲۲۷ ه-. ق در اصفهان به شهادت رسیده است، لکن باید بدانیم که برای
امام جواد (علیه‌السّلام) فرزندی به نام جعفر ذکر نکرده‌اند.
در نسب این امامزاده اختلاف زیاد وجود دارد. مؤلّف
میزان الانساب(مؤلّف
آثار ملّی اصفهان می‌نویسد: برخی انتساب او را به خاندان نبوّت و ولایت مورد تردید قرار داده و احتمال داده‌اند که، از بزرگان یهود باشد، وی برای گفته خود مدرکی ارایه نمی‌کند، با این حال می‌نویسد: ولی اغلب نویسندگان و طبقات عامّه تقریبا انتسابش را به خاندان رسالت و ولایت محرز می‌دانند و در کیفیّت انتساب او اختلاف دارند.
) معتقد است که، او هارون بن علی از اولاد و احفاد
حضرت هادی (علیه‌السّلام) می‌باشد.
عدّه‌ای هم گفته‌اند
هارون بن محمّد بن زید بن الحسن و دسته دیگری او را هارون بن موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) دانسته‌اند
و احتمال می‌رود که او،
هارون بن اسحاق کوکبی بن
حسن بن
زید بن امام حسن (علیه‌السّلام) باشد.
در
تاریخ سلطانی نوشته شده است که او، هارون بن محمد بن احمد بن جعفر بن هارون بن امام موسی (علیه‌السّلام) می‌باشد.
مؤلّف
جامع الانساب به نقل از تاریخ سلطانی، نسب او را چنین می‌نویسد: هارون بن محمّد بن احمد بن جعفر بن هارون بن موسی (علیه‌السّلام). شاید منظورش ابوعبدالله هارون صاحب
الاحوال الحسنه باشد که او در یمن وفات نموده و نسل او در آن‌جا سکنی گزیدند. وانگهی تداوم نسل هارون بن موسی (علیه‌السّلام) تنها از احمد فرزند اوست، از این‌رو احتمال فوق از سوی مؤلف تاریخ سلطانی اشتباه است. مرحوم آقامیرزا
محمدباقر چهار سوقی، امامزاده هارون ولایت را نبیره امام هادی (علیه‌السّلام) نام برده است. برخی هم گفته‌اند که، این بزرگوار از اولاد و احفاد
حضرت امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) و نسبش هارون بن محمّد بن زید بن امام حسن (علیه‌السّلام) است، که مشروح این احتمالات در مصدر ذیل می‌خوانید.
در ده کیلومتری
ساوه در میان قریه طریز ناهید و دهکده رضاآباد، بقعه‌ای است که به زعم مردم، قبر هارون بن موسی (علیه‌السّلام) است. آنان می‌گویند: بعد از تفرقه سادات به وسیله سپاه عبّاسیان، با جراحات زیادی داخل زراعات قریه ورزنه شد و به زمین افتاد و در حال اغماء بود که شخص زارعی در حین سرکشی به زراعات خود آن جناب را دیده، به عمّال مامون که او را جست و جو می‌کرده‌اند خبر داده و دشمن را بر سر آن حضرت می‌آورد و فورا به قتلش مبادرت می‌نماید.
عده‌ای بر این باورند که، شخصیت مدفون در این آرامگاه احتمالًا هارون، فرزند بلافصل امام کاظم (علیه‌السّلام) است.
از جمله کسانی که این بقعه را به مدفن هارون بن موسی (علیه‌السّلام) نسبت می‌دهند،
عبّاس فیض است. او می‌نویسد:
علامه نسّابه امیر محمّد قاسم سبزواری چنین آورده است که، هر چند که من مقبره هارون بن امام کاظم (علیه‌السّلام) را نیافته‌ام، ولی علمای انساب مدفن او را جز در اصفهان تعیین نکرده‌اند.
از آن جایی که «عَدَمُ الْوجدان لایَدلُّ عَلی عَدَمِ الْوُجود» و با توجّه به اینکه دهکده طریز ناهید جزء ساوه اصفهان بوده است، می‌توان گفت مقصود علمای انساب از اصفهان همین عمارت باشد که در منتهی‌الیه خاک اصفهان قرار داشت و چون
قم در سال ۱۸۹ به عنوان شهری مستقل شناخته شد، این قریه هم تابع آن گردید. بنابراین مقدمات، هیچ‌گونه مانعی ندارد که مدفون در این گنبد را همان هارون فرزند بلافصل امام کاظم (علیه‌السّلام) بخوانیم.
قطع نظر از اینکه ساوه بخشی از اصفهان به شمار می‌آمده یا نه، باید اذعان نمود که قبری که علمای انساب آن را متعلّق به هارون می‌دانند، هم‌اکنون در اصفهان مشهور به هارون ولایت است. ولی آنچه که موجب شده است تا عده‌ای قبر هارون بن موسی را در ساوه بدانند. ماجرای همراهی او با خواهرش «فاطمه کبری» مشهور به حضرت معصومه (علیهاالسّلام) در عزیمت به مرو می‌باشد. براساس این نظریّه، در پی دستور ممانعت مامون از حرکت کاروان حضرت معصومه (علیهاالسّلام)، ماموران در منطقه ساوه به قافله هجوم می‌برند و هارون بن موسی در این نبرد مجروح و سرانجام به قتل می‌رسد،
(این ادعا صحت ندارد و ساخته ذهن مداحان است.) که این موضوع صحّت ندارد.
آنچه که موجب سست شدن و بی‌پایه بودن این نظریّه شده است، گزارش‌هایی می‌باشد که آشکار می‌سازند دست‌کم هیچ یک از برادران حضرت معصومه (علیهاالسّلام) در این سفر با وی همراه نبوده‌اند.
ذبیح‌الله محلاتی نیز می‌نویسد: «قبر امامزاده هارون بن موسی (علیه‌السّلام) در ده کیلومتری شهر ساوه است.»
امّا این ادّعا صحیح به نظر نمی‌رسد و به احتمال قوی، این مکان مدفن امامزاده سیّد هارون بن موسی بن ابراهیم الاصغر بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) باشد،
زیرا فرزند برادر او اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم الاصغر بن موسی ابن جعفر (علیه‌السّلام) در شهرستان ساوه می‌زیست و اینک در این شهر دارای گنبد و بارگاه مجلّلی دارد.
از این‌رو احتمال قوی داده می‌شود که، عموی سلطان اسحاق، هارون در این مکان مدفون باشد.
بقعه‌ای دیگر در روستای کرد امیر شهرستان شهریار به هارون بن موسی (علیه‌السّلام) منتسب است که از هیچ اعتباری برخوردار نیست و به‌طور قطع، شخصیّت مدفون در آن باید ابوالحسین هارون الاقطع بن حسین بن محمّد بن هارون بن محمّد بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن (علیه‌السّلام) باشد، زیرا ضمن اینکه
ابن‌طباطبا از هجرت او به شهر ری خبر داده
و شهریار نیز در گذشته جزو ری بزرگ محسوب می‌شد، ابوالحسن عمری نسّابه نیز می‌نویسد: پدرم گفته که وی در شهر ری بوده و مادرش نیز اهل شهر ری بوده است.
او مکنّی به ابوالحسین و پدربزرگ دو امام زیدی به نام الشریف السیّد الفقیه العدل ابوالحسین احمد بن الحسین بن هارون الاقطع و برادرش السیّد یحیی هارونی است.»
ابن‌عنبه از علمای نسب‌شناس قرن نهم هجری نیز ورود و هجرت
هارون الاقطع را به شهر ری تایید کرده و توضیحاتی درباره احفاد او می‌دهد.
مرحوم بدایع نگار در کتاب خود از هجرت، وفات و دفن او در شهر ری خبر داده است، اما محل دقیق دفن او را به جهت عدم اطّلاع از این مزار ذکر نمی‌کند.
بنابراین، جای هیچ شکی نیست که مزار کنونی در روستای کرد امیر شهریار از آنِ همین سیّد جلیل‌القدر حسنی و جدّالائمّه الزیدیّه طبرستان باشد. شاهد این گفتار، مزار تاریخی این امامزاده است که متعلق به قرن ششم و هفتم هجری است که اخیرا به شکل زیبایی بازسازی شده است.
در محله پنجه شاه
کاشان، بقعه و بارگاهی قرار دارد که دارای صحن وسیع است و گنبد و ماذنه بلندی در آن وجود دارد که مشهور به زیارت هارون بن موسی (علیه‌السّلام) است. در داخل ضریح دو قبر وجود دارد که می‌گویند، قبر دیگر از آنِ فرزندش محمد است.
عبدالرزّاق کمونه در این‌باره چنین می‌نویسد: در کاشان، قبر هارون بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) واقع است.
سیّدعلی روضاتی در
جامع الانساب از تاریخ کاشان و شیخ
عبدالرحیم ضرّابی در
مزارات کاشان نقل کرده‌اند که، یکی از مزارات کاشان مرقد هارون بن موسی بن جعفر در محله پنجه شاه است و کنار آن قبرهایی از خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به چشم می‌خورد.
امّا صاحب
مستدرکات علم رجال الحدیث، درباره این قول تردید دارد و احتمالی داده که با برخی از قراین سازگار است. او می‌نویسد: «له مزار معروف فی کاشان و لعلّه منسوب الی جدّه فیتّحد مع هارون بن موسی بن اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام)». (یعنی:) «در کاشان مزار معروفی منسوب به اوست و شاید منسوب به جدّش شده باشد، (یعنی شخص مدفون را با اینکه در او واسطه است به جدّ اعلای او امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) منسوب نموده و سلسله نسب را حذف و ساقط کردند) و متّحد با هارون بن
موسی بن
اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) (که از روات احادیث بوده و از پدر و جدش چند
روایت نقل نموده است) باشد.»
این نظر با بعضی قراین سازگار است، زیرا برادر او علی بن موسی بن اسماعیل در ایّام خلیفه
معتزّ عبّاسی در ری قیام کرده بود و از سوی عبدالله بن عزیز عامل طاهر بن عبدالله دستگیر شد و به سر من رای (
سامرا) فرستاده و محبوس گردید و در زندان وفات یافت.
بنابراین، بعید به نظر نمی‌رسد که هارون بن موسی بن اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) در جریان قیام برادر خود حضور داشته و پس از زخمی شدن در کاشان، که دارالمؤمنین بوده، پناه آورده و وفات یافته و بعدها هارون بن موسی بن اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) به هارون بن موسی (علیه‌السّلام) تبدیل و تحریف شده است.
مرحوم تفرشی معروف به بدایع‌نگار درباره مزار امامزاده هارون بن موسی (علیه‌السّلام) طالقان می‌نویسد: «در تکیه
طالقان بقعه دارد و گویند پسر امام موسی (علیه‌السّلام) است، والله اعلم.»
ظاهرا این قول از شهرت بیشتری برخوردار می‌باشد و آمده است: وی پس از زخمی شدن در یکی از روستاهای تکیه طالقان از دنیا رفته و در همان‌جا به خاک سپرده شده است. در سال ۸۵۳ ه. ق هم برای او بقعه‌ای ساخته شده و روی ضریح آن نوشته‌اند:
«این قبر امامزاده سلطان هارون بن سلطان اتقیاء و امام اولیاء موسی کاظم (علیه‌السّلام) می‌باشد.»
بنابراین محتمل است، وی از جمله همراهان
احمد بن موسی (علیه‌السّلام) و یا
حمزة بن موسی (علیه‌السّلام) مدفون در شهر ری باشد که پس از درگیری با ماموران حکّام محلّی مجروح شده و به طالقان پناه آورده و در آن‌جا وفات نموده باشد.
باید یادآور شد، که مزارات دیگری به نام هارون بن موسی (علیه‌السّلام) در دیگر شهرهای
ایران وجود دارد که بررسی همه آنان در حیطه این مقاله نیست.
در روستای کرزان تویسرکان نیز بقعه‌ای به نام هارون ابن موسی (علیه‌السّلام) قرار دارد اما این انتساب نمی‌تواند منشا صحیحی داشته باشد چنان که تویسرکان سابق، محل سکونت
سادات حسنی بود، بعید نیست این آرامگاه نیز متعلق به یکی از سادات حسنی باشد. علّامه نسّابه ابن‌طباطبا از اعلام قرن پنجم هجری، ابوالقاسم یحیی بن ابی‌الحسن علی بن حسین الاحول بن هارون الاقطع بن حسین بن محمّد بن هارون بن محمّد البطحانی بن قاسم بن محمّد بن زید بن امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) را به عنوان التاجر بهمدان یعنی از تجّار
شهر همدان یاد می‌کند.
او صاحب چهار برادر به اسامی طاهر، زید، هارون و ابوالقاسم حمزه بود. به اعتقاد ما، شخصیّت مدفون در این بقعه، هارون بن ابی‌الحسن علی بن حسین الاحول مذکور است که سیدی جلیل‌القدر، عظیم‌الشان و بسیار بزرگوار بوده است.
امام فخر رازی و
ابوطالب مروزی و
عمیدی نسّابه، فرزندان علی بن هارون الاقطع را در
اهواز و همدان ذکر نموده و می‌گویند که، علی در آمل می‌زیسته است. ظاهرا نام حسین الاحول بین علی و هارون از قلم افتاده است.
امامزاده سید‌هارون، دو عموی بزرگوار به نام‌های ابوالحسین احمد و ابوطالب یحیی داشت که از بزرگان و مشاهیر فقهای طبرستان به شمار می‌رفتند و در دیلم قیام پرشوری را پی‌ریزی کردند که آوازه آن تا اصفهان، ری، جبل و
خراسان کشیده شد. این خاندان در قرن پنجم از موقعیّت ممتازی برخوردار بودند. بعید نیست که پس از وفات سید ابوطالب یحیی، امامزاده هارون به منطقه کرزان تویسرکان مهاجرت نموده و در همین شهر وفات یافته باشد.
زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مزار هارون بن موسی کاظم» ج۲، ص۱۶۳.
