مسجد عتیقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای جدید)، مسجدی است در جنوب شرقی
کاظمین که در دوره‌های اخیر به نام
مسجد براثا مشهور است، درحالی که در اصل زیارتگاهی مقدس به نام مشهد العتیقه بوده و در روستایی قدیمی نزدیک
شهر بغداد بوده و با توسعه بغداد به یکی از محله‌های این شهر تبدیل شد و بعدها نیز از بین رفت.
از این مسجد در کتب تاریخی تاریخ‌نویسان یاد شده است و برخی اتفاقاتی که درباره مسجد براثا ذکر شده در مورد این مسجد ذکر شده است.
از بنای قدیمی مسجد اثری باقی نمانده و ساختمان کنونی در سال ۱۳۷۵ ه. ق توسعه و بازسازی شده و با اینکه با مسجد براثا تفاوت دارد اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور
امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است.
جنوب شرقی
کاظمین، در جانب غربی
رود دجله، مسجدی وجود دارد که در دوره‌های اخیر نزد
شیعیان، به نام
مسجد براثا شهرت یافته است، حال آنکه این مسجد، در اصل زیارتگاه مقدس دیگری بوده که در منابع تاریخی از آن، با عنوان مشهد العتیقه، یاد شده است و وجه تسمیه آن، وقوع آن در بازار یا محله‌ای به همین نام بوده است.
این محله در اصل، روستایی قدیمی به نام سونایا بود که پس از توسعه
شهر بغداد، به یکی از محله‌های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و بعدها نیز از بین رفت.
برخی از نخستین اشاره‌های تاریخی به این زیارتگاه، در
رجال نجاشی، به چشم می‌خورد که نشان از برخی فعالیت‌های علمی علمای شیعه در آن دارد.
نجاشی، اشاره می‌کند که در مشهد العتیقه، کتاب
الغیبه نعمانی بر
محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می‌شد
و خود او نیز در آنجا، کتاب
الصیام ابن‌فضال را خوانده است.
ابن‌جوزی نیز در تاریخ خود نوشته است که از سال ۴۴۸ ه. ق، (سالی که در آن، به شیعیان سختگیری بسیاری شد و به خانه
شیخ طوسی هجوم بردند و او به
نجف مهاجرت کرد)، در
آستان کاظمین، مشهد العتیقه و مساجد کرخ، اذان گفتن به روش
شیعه، ممنوع شد و به جای آن، اذانِ
اهل سنت که در آن به جای عبارت «حی علی خیر العمل»، عبارت «الصلاة خیر من النوم» می‌گفتند، گفته شد.
او همچنین در ذیل حوادث سال ۴۵۷ ه. ق، اشاره کرده است که در این سال، اهالی باب بصره (نام یکی از دروازه‌ها و محله‌های شهر بغداد در آن زمان)، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. اما پس از جست‌وجو موفق شدند کسی را که در را با خود برده بود، پیدا کنند و در را از او پس گیرند.
همچنین
خطیب بغدادی در تاریخ خود، از این مسجد یاد کرده و درباره آن نوشته است:
در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را
زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که
امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع)، در آنجا اقامه
نماز کرده است. سپس به سند خود از
قاضی ابوبکر جِعابی حافظ، نقل کرده است: «گفته می‌شود که امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع)، در زمان بازگشت خود از
نهروان، از بغداد عبور کرد و در برخی نقاط آن نماز گزارد.
ابن‌شهرآشوب نیز در جایی که از زیارتگاههای مرتبط با امام علی(ع) سخن می‌گوید، نوشته است: «مسجد السوط فی السوق العتیقة فی بغداد من اخباره بالغیب»
که واضح است مراد وی، همان مشهد عتیقه است.
همچنین
یاقوت حموی در ذیل مدخل سونایا، به وجود مشهد (زیارتگاه) امام علی(ع) در محله عتیقه، اشاره کرده
و در ذیل مدخل براثا می‌نویسد: «می‌گویند علی به حمامی در روستای براثا وارد شد و نیز می‌گویند بلکه حمامی که او وارد آن شد، در محله دیگری از بغداد، به نام عتیقه بود».
صفی‌الدین بغدادی نیز از این زیارتگاه با عنوان «مشهد المنطقه»، یاد کرده است
که این سخن، نشان می‌دهد دست‌کم از
قرن هشتم هجری، مشهد العتیقه، به مشهد المنطقه شهرت یافته است.
محمود شکری آلوسی درباره وجه تسمیه این مسجد به «منطقه»، می‌نویسد: «می‌گویند علی(ع) بعد از اینکه در آنجا نماز گزارد، «تمنطق بسیفه». همچنین گفته شده این مسجد، به علت انحراف رود دجله در این محل، بدین نام نامیده شد؛ گویا که «منطقه» است».
(«ویقال فی وجه تسمیة هذا المسجد بالمنطقه ان علیاً(ع) تمنطق بسیفه بعد ان صلی هناک وقیل: سمی بذلک لاعوجاج دجلة هناک فکانها المنطقة!.)
مصطفی جواد و
احمد سوسه، دو پژوهشگر بزرگ عراقی، در کتاب خود درباره شهر بغداد، اشاره کرده‌اند که در دوره‌های اخیر، گویا یک شخص ایرانی که با جغرافیای تاریخی بغداد آشنایی نداشته است، با توجه به اینکه مسجد براثا، به‌طور کامل از بین رفته و او محل آن را نمی‌دانسته، نام براثا را بر مشهد منطقه نهاده
و از آن پس، به تدریج این زیارتگاه، به مسجد براثا شهرت یافته است و نام مشهد منطقه یا عتیقه، فراموش شده است؛ زیرا همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، مسجد براثا، در محله براثا در جنوب غربی شهر بغداد واقع بوده است؛ حال آنکه مسجد فعلی، در شرق بغداد کهن و میان این شهر و
کاظمین، قرار دارد.
ساختمان کنونی مسجد براثا، حاصل توسعه و بازسازی آن در سال ۱۳۷۵ ه. ق، است و در حال حاضر، از بنای قدیمی آن اثری باقی نمانده است. با اینکه این مسجد، در واقع مسجد عتیقه یا منطقه است و با مسجد تاریخی براثا، ارتباطی ندارد، اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است؛ از جمله در این مسجد، سنگ سفیدرنگی به شکل یک ستون هشت ضلعی، خوابیده بر زمین، وجود دارد که گفته می‌شود
حضرت مریم(س)، فرزندش
حضرت عیسی(ع) را روی این سنگ گذاشته است. دو طرف این سنگ، کتیبه‌ای تراشیده شده، حاوی اسامی
چهارده معصوم(ع)، به چشم می‌خورد.
براساس یک باور عامیانه، اسامی امامان بر این سنگ، از پیش از
اسلام وجود داشته است. اما بی‌تردید، این باور درست نیست و هیچ مدرکی بر درستی آن، وجود ندارد.
همچنین در صحن مسجد، سنگ سیاه‌رنگی، به شکلی نزدیک به مکعب، وجود دارد که به نام سنگ «مُنطقه» شناخته می‌شود. میان قسمت فوقانی آن، حفره‌ای وجود دارد که در آن، به قصد تبرک یا طلب شفا، به‌ویژه کودکانی که لکنت زبان دارند، آب ریخته می‌شود.
در بخشی از مسجد نیز که دارای فضایی سقف‌دار با ورودی مستقل است، چاه آبی وجود دارد که گفته می‌شود همان چاه یا چشمه‌ای است که بر اساس روایات یاد شده، امام علی(ع) در زمان حضور خود در براثا، آن را آشکار کرد. گفته می‌شود این چاه، در دوره‌های گذشته، خراب و از دید، پنهان شده بود. اما در دوره اخیر، دوباره شناسایی گردید.
کنار مسجد براثا، قبرستانی وجود دارد که تعدادی از پژوهشگران بزرگ شیعه عراقی، در یک قرن اخیر، آنجا به خاک سپرده شده‌اند که مهم‌ترین آنان، عبارت‌اند از:
۱. دکتر
جواد علی (۱۹۰۷- ۱۹۸۷ م)، تاریخ‌نویس.
۲. دکتر
طه باقر (۱۹۱۲- ۱۹۸۴ م)، باستان‌شناس.
۳. دکتر
علی الوردی (۱۹۱۳- ۱۹۹۵ م)، جامعه‌شناس.
۴. دکتر
علی جواد الطاهر (۱۹۱۹- ۱۹۹۶ م)، استاد زبان و ادب عربی.
زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۸، برگرفته از مقاله «مسجد عتیقه».
