مصطفی چمران(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مصطفى چمران ، از شخصیت‌هاى مبارز انقلاب اسلامى، وزیر دفاع دولت موقت جمهورى اسلامى و فرمانده ستاد جنگهاى نامنظم در جنگ عراق با ایران بود.
وى در ۱۳۱۰ش در قم به دنیا آمد و از یک سالگى در تهران بزرگ شد. (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( کیهان، ش۱۸۰۵۰، ۳۱ شهریور ۱۳۸۳، ص ۱۰).
چمران تحصیلات ابتدایی‌اش را در دبستان انتصاریه، نزدیک منطقه پامنار، گذراند و در دبیرستان دارالفنون و البرز دوره متوسطه را به پایان رساند. طى تحصیل از شاگردان ممتاز به شمار می‌آمد. از پانزده سالگى در جلسات دینى، از جمله درس تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانى در مسجد هدایت شرکت کرد. وى در ۱۳۳۲ش در رشته الکترومکانیک دانشکده فنى دانشگاه تهران پذیرفته شد (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۱) و در دوران تحصیل، دانشجویى ممتاز، و به ویژه مورد توجه و عنایت استادش، مهدى بازرگان، بود. (مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت،ج ۱، ص ۲۵۱)
پس از کودتاى ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت دکتر مصدق، چمران به کمیته نهضت مقاومت ملى دانشکده فنى پیوست. در واقعه ۱۶ آذر ۱۳۳۲، در اعتراض دانشجویان به دیدار ریچارد نیکسون (معاون رئیس‌جمهورى وقت امریکا) از ایران، چمران مصدوم شد. وى در دهمین سالگرد واقعه، مقاله مفصّلى در این باره نوشت که در نشریه« کنفرانس بین‌المللى دانشجویان » در امریکا به‌چاپ رسید (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، ص ۲۳ـ۲۴)( شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۵). چمران پس از فارغ‌التحصیلى، در ۱۳۳۷ش با استفاده از بورس تحصیلى شاگردان ممتاز براى ادامه تحصیل راهى امریکا شد. درجه کارشناسی‌ارشد مهندسى برق را از دانشگاه تگزاس گرفت و براى ادامه تحصیل به دانشگاه برکلى رفت و دوره دکترى در رشته الکترونیک و فیزیک پلاسما (مهندسى گرافت هسته‌اى) را با درجه ممتاز به پایان رساند. وى در طى تحصیل به مبارزه سیاسى ـ اعتقادى خود ادامه داد و به سبب این فعالیت‌ها بورس تحصیلی‌اش قطع شد (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، ص ۲۷)(شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۶)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۱ـ۱۲).
در دوران تحصیل در امریکا، وى و چند تن از دانشجویان، شاخه‌اى از جبهه ملى را با عنوان «جبهه ملى ایران در امریکا» تأسیس کردند و او به عضویت شوراى مرکزى و هیئت اجرایى آن انتخاب شد (مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت، ج ۲، ص ۱۵۹ـ۱۶۰)( ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، ص ۲۹). وى، همچنین به سبب تلاش فراوان در راه پیشبرد جنبش دانشجویى، در نهمین مجمع عمومى سازمان دانشجویان ایرانى در امریکا، که در دانشگاه برکلى در خرداد ۱۳۴۱/ ژوئن ۱۹۶۲ برگزار گردید، به عنوان نخستین عضو افتخارى و دائم سازمان برگزیده شد (شوکت، ص ۱۴۵ـ۱۴۶). در اوایل دهه ۱۳۴۰ش/ ۱۹۶۰، چمران به همراه دانشجویان ایرانى و نیز دانشجویان مسلمان سایر کشورهاى اسلامى، «انجمن اسلامى دانشجویان در امریکا و کانادا» را پایه‌گذارى کرد که به یکى از فعال‌ترین سازمانهاى اسلامى در امریکا تبدیل شد. از درون این انجمن، «گروه فارسی‌زبان» انجمن اسلامى دانشجویان شکل گرفت (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، ص ۳۷).
پس از قیام پانزدهم خرداد، چمران و دیگر اعضاى اصلى شاخه نهضت آزادى ایران در خارج از کشور، مبارزه مسلحانه را راه‌حل مناسبى براى مبارزه با حکومت شاه دانستند و تصمیم گرفتند با تشکیل پایگاهى در کشورهاى عربى (الجزایر و مصر)، گروهى از اعضا را براى آموزش مبارزه مسلحانه به این کشور‌ها اعزام کنند. در پى این تصمیم، چمران و ابراهیم یزدى در ملاقاتى با سرکنسول مصر در واشنگتن، از دعوت وى براى سفر به مصر استقبال نمودند و با سفیر مصر در سوئیس نیز مذاکراتى کردند. در ۱۳۴۳ش/۱۹۶۴ نخستین هیئت اعزامى با عنوان «سازمان مخصوص اتحاد و عمل» (سماع) براى آموزش راهى مصر شد (مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت،ج ۲، ص ۱۷۵ـ۱۷۸)( ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، ص ۳۹ـ۴۰)( افشین متین، کنفدراسیون تاریخ جنبش دانشجویان ایرانى در خارج از کشور ۵۷ـ ۱۳۳۲،ص ۱۹۹ـ۲۰۰).
برنامه‌هاى آموزشى در مصر تا ۱۳۴۵ش ادامه یافت ولى به دلیل جنگِ تبلیغاتى مصر علیه تمامیت ارضى ایران، روابط «سماع» با دولت مصر تیره شد و ستاد عملیات به لبنان منتقل گشت. استقرار در لبنان نیز طولى نکشید، زیرا جنگ شش روزه عرب و اسرائیل (۱۹۶۷) اوضاع لبنان را آشفته کرد و افزون بر آن تیرگى روابط ایران و لبنان در ۱۳۴۶ش، که به قطع رابطه دو کشور انجامید، ادامه فعالیت اعضاى نهضت را غیرممکن ساخت و درنتیجه فشارِ دولت لبنان، آنان مجبور به ترک این کشور شدند. چمران به امریکا بازگشت، ولى در اواخر ۱۳۴۹ش بار دیگر براى ادامه مبارزه سیاسى و به دعوت امام موسى صدر، رهبر شیعیان لبنان، راهى لبنان شد و در جنوب آن اقامت گزید و از همانجا با فلسطینی‌ها در ارتباط بود. او با همکارى امام‌موسی‌صدر «حرکة المحرومین» و شاخه نظامى آن، اَمَل ، را پایه‌ریزى کرد و مدیریت مدرسه صنعتى جبل‌عامل را در صور به عهده گرفت. پس از ربوده شدن امام‌موسى صدر، چمران به‌عنوان یکى از اعضاى اصلى رهبرى حرکةالمحرومین برگزیده شد (مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان،ص ۸۴)( مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان،ص۹۱)( مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۳)( مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت،ج ۲، ص۱۸۰ـ۱۸۲)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۳).
او در اقامت هشت ساله‌اش در لبنان، بیشتر وقایع سیاسى و انقلابى آنجا را زیر نظر داشت. وى در مرکز سازمان امل در جنوب‌شرقى بیروت در منطقه شِیاح، از مناطق فقیرنشین شیعیان، مجدّانه فعالیت می‌کرد و براى تربیت جوانان مسلمانِ شیعه و ارائه درسهاى اسلامى، سازمانهاى اسلامى دانشجویان را در بیروت و شهرهاى جنوبى لبنان، به شیوه انجمنهاى اسلامى دانشجویان، تأسیس کرد که بعد‌ها جوانانِ این مراکز هسته اولیه حرکة المحرومین را به‌وجود آوردند (مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان،ص۲۰)( مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان،ص ۵۷)( مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان،ص ۸۴)( مصطفى چمران، «گزارشى از لبنان در نامه به مهندس بازرگان»، ص ۲۹۹). چمران در کمک به مردم فقیر لبنان نیز نقش مؤثرى داشت، از جمله در صور براى شیعیان فقیر کارگاه قالی‌بافى دایر کرد (اکبر هاشمى رفسنجانى، هاشمى رفسنجانى: دوران مبارزه، ج۱، ص ۲۷۹).
پس از پیروزى انقلاب اسلامى (بهمن ۱۳۵۷)، چمران پس از ۲۳ سال دورى از وطن به ایران بازگشت نخستین اقدام او راه‌اندازى اولین دوره آموزش سپاه پاسداران بود که خود تربیت اعضا را به‌عهده گرفت و پس از انتصاب به سمت معاونت نخست‌وزیر، به حل و فصل مسائل مناطق بحرانى کشور پرداخت (شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۱۸). با گذشت هشت روز از پیروزى انقلاب اسلامى، آشوب و جنگ مسلحانه در کردستان آغاز شد و چمران به همراه سرتیپ فلاحى، فرمانده نیروى زمینى، مأموریت یافت تا با شیوه‌هاى مسالمت‌آمیز بحران را رفع نماید. او پس از حل‌وفصل قضیه مریوان، مأمور آرام‌سازى پاوه و دیگر شهرهاى کردستان شد. غائله کردستان سرانجام با ورود ارتش به منطقه و استقامت چمران و نیروهاى محلى فروکش کرد. (مصطفى چمران، کردستان، ص ۳۰ به بعد).
چمران پس از بازگشت به تهران به پیشنهاد شوراى انقلاب و به فرمان امام خمینى در آبان ۱۳۵۸ به وزارت دفاع منصوب شد. او برنامه‌هایى را براى دگرگونى و اصلاح در ارتش پی‌ریزى کرد که یکى از مهم‌ترین آن‌ها توجه به صنایع و تحقیقات دفاعى بود (شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۲۵). وى همچنین یکى از سه عضو هیئتى بود که پس از برقرارى آرامش نسبى در کردستان، براى اصلاحات و سازندگى و مذاکرات سیاسى با گروه‌ها و مردم کردستان راهى منطقه شدند (مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت،ج ۲، ص۱۳۰).
چمران، در نخستین دور انتخابات مجلس شوراى اسلامى، با بیش از یک میلیون رأى به نمایندگى مردم تهران انتخاب شد و براساس حکم امام خمینى در اردیبهشت ۱۳۵۹، نماینده و مشاور رهبر انقلاب در شوراى عالى دفاع شد (شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۲۵ـ۲۶). چمران براساس تجارب نظامی‌اش پیش از شروع جنگِ عراق با ایران، با توجه به ناامنى مرز‌ها به‌ویژه مرزهاى غربى، پیشنهاد تشکیل لشکرهایى ده هزار نفرى از نیروهاى مردمى را داد که به تصویب شوراى انقلاب رسید و ارتش نیز موظف به همکارى شد، ولى به‌سبب موافق نبودن رئیس ستاد مشترک وقت، این طرح به تعویق افتاد (شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات،ص ۲۸).
با شروع جنگ، چمران به همراه شمارى از رزمندگانى که در کردستان جنگیده بودند، براى ساماندهى نیروهاى مردمى در برابر حملات عراق راهى اهواز شد و در نخستین شب ورود، اولین حمله چریکى را به تانکهاى دشمن، که اهواز را محاصره کرده بودند، آغاز کرد. یکى از اقدامات مهم وى، تشکیل ستاد جنگهاى نامنظم در اهواز بود تا در جبهه‌هاى غرب و جنوب اهواز خط دفاعى به‌وجود آورد. این ستاد با سازماندهى گروهى از رزمندگان داوطلب، واحد مهندسى فعالى را راه‌اندازى کرد که یکى از برنامه‌هاى آن احداث جاده‌هاى نظامى در مناطق مختلف و ایجاد آبراهه‌اى براى تغییر مسیر رود کارون به سوى دشمن براى محافظت از اهواز بود (مصطفى چمران، رقصى چنین میانه می‌دانم آرزوست، مقدمه مهدى چمران، ص ۹ـ۱۰)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۶). همچنین به ایجاد هماهنگى بین ارتش و سپاه و نیروهاى داوطلب مردمى پرداخت که در روند مقاومت اهواز نتایج ثمربخشى داشت (یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۶).
چمران در آزادسازى سوسنگرد و تپه‌هاى اللّه‌اکبر (در اردیبهشت ۱۳۶۰) شرکت داشت (مصطفى چمران، رقصى چنین میانه می‌دانم آرزوست، مقدمه مهدى چمران،ص ۱۲ـ۱۳). پس از فتح ارتفاعات اللّه‌اکبر، چمران طرح تسخیر دِهْلاویه را به کمک رزمندگان ستاد جنگهاى نامنظم به مرحله اجرا درآورد و در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ براثر اصابت ترکش خمپاره دشمن به شهادت رسید («چگونگى شهادت دکتر مصطفى چمران»، کیهان، ص ۲)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۲۰ـ۲۲). چمران دو بار ازدواج کرد. همسر اولش امریکایى بود که از او صاحب سه پسر و یک دختر گشت. خانواده‌اش هنگام اقامت چمران در لبنان، به سبب ناسازگارى با محیط، به امریکا بازگشتند و او خود در لبنان ماند و این امر موجب جدایى همسرش از او شد. پس از جدایى، وى با زنى لبنانى ازدواج کرد ولى از او صاحب فرزندى نشد.
چمران مردى وارسته، با عواطف عمیق انسانى بود که در برابر مصائب بشرى به شدت منقلب می‌شد. راز و نیازهاى عارفانه‌اش، در دست‌نوشته‌هایى که از او به جا مانده، حاکى از عشق و علاقه خالصانه او به خدا و اوج محبت و دوستی‌اش نسبت به همنوعانش است، چنان‌که دوستانش لقب «خداى عشق» را به او داده بودند (شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، ص ۸). او فردى وحدت‌گرا و از گرایش به هر جریانِ منهاى اسلام به شدت گریزان بود (مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، ص ۱۶)( یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران،ص ۱۲).
دست‌نوشته‌هاى چمران به‌تدریج از سوى بنیاد چمران به‌چاپ رسیده که از آن جمله است: خدا بود و دیگر هیچ نبود، على زیبا‌ترین سروده‌ى هستى، مجموعه بینش و نیایش و چهارگفتار پیرامون شناخت انسان و خدا. همچنین، دو کتاب لبنان و کردستان حاوى خاطرات او از لبنان و کردستان است.
منابع:
(۱) اسناد لانه جاسوسى، ج: ۳۱ کردستان (۱)، (تهران): دانشجویان مسلمان پیرو خط امام؛
(۲) مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان- شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتى، تهران ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷ش؛
(۳) «چگونگى شهادت دکتر مصطفى چمران»، کیهان، ش ۱۱۳۱۴، ۱ تیر ۱۳۶۰؛
(۴) مصطفى چمران، رقصى چنین میانه می‌دانم آرزوست، تهران ۱۳۸۰ش؛
(۵) مصطفى چمران، کردستان، تهران ۱۳۸۱ش؛
(۶) مصطفى چمران، «گزارشى از لبنان در نامه به مهندس بازرگان»، در یادنامه شهید بزرگوار دکتر مصطفى چمران، به‌کوشش ابراهیم یزدى، تهران: قلم، ۱۳۸۳ش؛
(۷) مصطفى چمران، لبنان: گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۸) مصطفى چمران، «من جنگهاى چریکى را باتفاق یزدى و قطب‌زاده در مصر فراگرفتم»، کیهان، ش ۱۰۷۸۴، ۲۷ مرداد ۱۳۵۸؛
(۹) حمید شوکت، کنفدراسیون جهانى محصلین و دانشجویان ایرانى (اتحادیه ملى) از آغاز تا انشعاب، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۱۰) شهید سرافراز دکتر مصطفى چمران، تهران- وزارت اطلاعات، مرکز بررسى اسناد تاریخى، ۱۳۷۸ش؛
(۱۱) افشین متین، کنفدراسیون تاریخ جنبش دانشجویان ایرانى در خارج از کشور ۵۷ـ ۱۳۳۲، ترجمه ارسطو آذرى، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۱۲) اکبر هاشمى رفسنجانى، هاشمى رفسنجانى: دوران مبارزه، زیرنظر محسن هاشمى، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۱۳) یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران، (تهران)، بنیاد شهید چمران، ۱۳۶۱ش؛
(۱۴) ابراهیم یزدى، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگى»، در یادنامه شهید بزرگوار دکتر مصطفى چمران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۶۱ش.
