معجم المقاییس اللغة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«معجم مقاییس اللغة» اثر
ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا ، از مهم‌ترین
معاجم لغوی زبان عربی به شمار می‌رود که به کوشش عبدالسلام هارون مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
گفته می‌شود ابن فارس بسیار به
ابن درید علاقه مند بوده و در بسیاری از کارهایش روش او را پیش می‌گرفته؛ لذا پس از این که ابن درید کتاب «
الاشتقاق » را تالیف کرد، ابن فارس بر آن شد تا با تالیف معجمی کامل این ایده (اشتقاق) را پیاده کند؛ لذا کتابش را مقاییس نامید و به تعبیر بعضی محققان، او از این اسم، اشتقاق کبیر (در اصطلاح
لغویون ) اراده کرده است. به اذعان ابن فارس (در مقدمه خود بر کتابش)، او سعی نموده از تمامی منابع لغوی پیشینیان بهره گیرد؛ لهذا کتابهای «
العین » خلیل، «
غریب الحدیث » ابو عبیده، «
مصنف الغریب » ابوعبیده، «
کتاب المنطق »
ابن سکیت ، و «
الجمهره » ابن درید را پنج منبع اصلی برای جمع آوری و تدوین کتابش برمی شمرد.
کتاب در ۶ جلد حاوی دو مقدمه از ناشر و مولف که به متن کتاب
پرداخته و به فهرست ختم می‌شود، است. کتاب بر اساس حروف الفباء و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب شده است؛ اما برای خود، چینش خاصی دارد.
ابتداء مواد
لغات (حروف اصلی کلمه) بر اساس
حروف الفباء به ۲۸ قسمت (یعنی ۲۸ کتاب) تقسیم شده است و هر کتاب بر اساس حروف اصلی کلمات به سه باب تقسیم گردیده است؛ باب اول
ثنایی مضاعف، باب دوم
ثلاثی و باب سوم کلماتی که بیش از سه حرف اصلی دارند (
رباعی و
خماسی )
دو قسم اول (ثنایی مضاعف و ثلاثی) بدین شکل مرتب شده‌اند، در هر بابی بعد از حرف اول (فاء الفعل) حرفی که در ترتیب هجایی، بعد از آن می‌آید مورد توجه واقع می‌شود تا این که به آخرین حرف از حروف الفباء برسیم؛ پس از آن دوباره از همزه شروع می‌شود تا این که به حرف اصلی (فاء الفعل) برسیم.
مثلا در «
کتاب الجیم » اولین کلمه جح است؛ زیرا حرف حاء در ترتیب حروف الفباء بعد از حرف جیم قرار دارد. (لذا حرف دوم را از همزه شروع نکرده است) وقتی در این ماده به پایان حروف الفباء رسیدیم و حرف یاء تمام شد، از ابتدای حروف الفباء ادامه می‌دهیم تا به حرف اول مورد بحث که عنوان کتاب است، برسیم. نمونه گفته شده بدین شکل آورده شده است:
ثنایی: جح جخ جد. جو جا جب جت...
ثلاثی: جحد جحر جحس... جخر... جیل جاب... جثم
بر این اساس برای پیدا کردن کلمه مورد نظر در این
معجم ، ابتداء لازم است حروف اصلی کلمه را بشناسیم آن گاه با توجه به توضیحاتی که گفته شده به کتابی که فاءالفعل کلمه است، مراجعه کنیم. پس از آن نوبت عین الفعل کلمه است که می‌تواند جایگاه کلمه مورد نظر را در هر کتاب برای ما روشن کند.
مولف برای تدوین کتابش، برای هر واژه ی دو حرفی یا سه حرفی، یک یا چند
حوزه ی معنایی در نظر گرفته است که در همه ی واژه‌های هم ریشه مشترک است و معنای واژه‌های مختلفی که از آن ریشه مشتق می‌شوند، بر پایه ی همین حوزه ی معنایی مشخص می‌گردد. اگرچه این نظریه پیش از آن در کتاب العین خلیل به گونه ی جابه جایی حروف یک واژه مطرح شده است؛ اما
ابن فارس نخستین کسی است که بر آن جامه ی یک نظریه ی مستقل پوشانده است. این نظریه ابتدا در کتاب ثلاثه ی به صورت فشرده و خام مطرح شده، سپس در مهم‌ترین کتاب لغت وی
معجم مقاییس اللغه بسط و گسترش یافته است. آنگاه وی بر پایه ی همین نظریه، به بحث دیگری که خود آن را «نحت» یا واژه تراشی خوانده است، کشیده شده که بنابر آن واژه‌های رباعی و خماسی در اثر آمیزش دو یا چند واژه و گاه یک جمله پدید آمده‌اند، چنانکه مثلا واژه ی «حیعل» از ترکیب واژه‌های حی و علی پدید آمده است.
مولف سعی کرده است برای هر ماده اصول معنایی آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگرداند، این کار گرچه
اجتهادی بوده و در بسیاری از موارد می‌توان بر او اشکالاتی وارد کرد؛ اما در نوع خود بی نظیر بوده و امروزه نیز کار او بسیار مورد نیاز است؛ چه این که او اولین کسی است که این کار را در این حجم وسیع انجام داده است؛ زیرا قبل از او ابن درید چنین کاری را به صورت محدود و فقط در مورد اسماء قبایل و اسامی مرتبط با آنها انجام داده بود و پس از او نیز کتابی بدین قوت در این زمینه نوشته نشده است.
جلد اول: حاوی مقدمه
ناشر که در ابتدا به زندگی مولف
پرداخته و با چند مطلب از قبیل معنی مقاییس در «معجم المقاییس اللغه» و نسخ کتاب و تحقیق کتاب و روش آن به فهارس آن
پرداخته و در آخر مقدمه ی طبع دوم کتاب را ذکر کرده است.
در ادامه مقدمه مولف ذکر شده که بعد از
حمد و
ستایش خداوند و
پیغمبرش به برشمردن بعضی از کتب لغت
پرداخته که از آنها در تالیفش استفاده کرده است و بعد وارد متن کتاب شده که با ترجمه واژگانی که با الف (همزه) شروع می‌شود بنام «کتاب الهمزه» قلم زده است؛ سپس در ادامه کتابهای باء، تاء، ثاء و جیم را ذکر کرده و در پایان محقق از منابعی که در تحقیق این جلد از کتاب استفاده شده را برمی شمرد و با غلطنامه، جلد اول را به پایان می‌برد.
جلد دوم حاوی ترجمه واژگانی که در کتابهای حاء، خاء، دال، ذال و راء جای دارند، می‌باشد و در پایان منابع تحقیق این جلد از کتاب را ذکر کرده است.
جلد سوم حاوی ترجمه واژگانی که در کتابهای زای، سین، شین، صاد، ضاد، طاء و ظاء جای دارند می‌باشد و در پایان منابع تحقیق این جلد از کتاب را ذکر کرده است.
جلد چهارم حاوی ترجمه واژگانی که در کتابهای عین، غین و فاء جای دارند می‌باشد
جلد پنجم حاوی ترجمه واژگانی که در کتابهای قاف، کاف، لام، میم و نون جای دارند می‌باشد و در پایان منابع تحقیق این جلد از کتاب را ذکر کرده است.
جلد ششم حاوی ترجمه واژگانی که در کتابهای هاء، واو و یاء جای دارند، می‌باشد و در پایان فهرست کتاب از قبیل، فهرست لغات (لغاتی که بر
خارج از وزن ذکر شده‌اند، لغات غیر عربی و لغاتی که مولف در جای خود ذکر نکرده است)، فهرست
اشعار ، فهرست ارجاز، فهرست امثال (ضرب المثلها)، فهرست اعلام، فهرست قبائل، فهرست بلدان (شهرها و آبادیها) و فهرست کتابها این جلد را به پایان می‌برد.
این اثر نخستین بار به کوشش
عبدالسلام هارون در ۳ جلد در ۱۳۶۶- ۱۳۶۸ ق در
قاهره و بار دیگر در ۶ جلد در ۱۳۶۶- ۱۳۷۱ ق به همراه مقدمه‌ای عالمانه به کوشش همو به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
