معنویت های نوظهور

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تمدن و تکنولوژی جدید، یکی از عوامل مهم غفلت آدمیان از اصلی ترین ساحت وجودی خود، یعنی روح ملکوتی و در نتیجه فروپاشی بنیاد های اخلاق و معنویت در جهان معاصر بوده است. ناتوانی تمدن صنعتی در برآوردن نیاز های معنوی و ارزشی انسان معاصر و در نتیجه ظهور بحران ها و بن بست های بغرنج در فضای ذهن زندگی آدمیان، سبب شده است تا بار دیگر، دل های مضطرب، متوجه وسیله ای شود، تا انسان دورافتاده از اصالت های خویش را از گرداب وحشتناک کنونی نجات داده و به ساحل امن سعادت رهنمون شود. در این میان آنچه سخت نگران کننده و هشدار دهنده است، سر بر آوردن کیش ها و مسلک ها و فرقه های عرفانی گوناگونی است که در قالب ها و مدل های رنگارنگ و جذابی عرضه می شود؛ در حالی که هیچ بهره ای از چشمه سار حقیقت به مخاطبان کمال جوی خود تقدیم نمی کنند.
امروزه در جهان، بیش از هزار فرقه معنوی پدید آمده است. همه این فرقه ها در کشور امریکا موجود است. حدود هفتصد فرقه در انگلستان و کمترین آن در سوئد و سوئیس با وجود ۵۰ تا ۱۰۰ فرقه می باشد. این پدیده در خود غرب، بحران تلقی می شود؛ لذا در خود امریکا که مهد این جریان ها است، صدها انجمن و مرکز انجام فعالیت های ضد فرقه ای شکل گرفته است. در انگلیس نیز یک اداره کل به نام اداره کل ضد فرقه برای مبارزه با این جریان ها پدید آمده است. در فرانسه، وزارتخانه ای برای حل این بحران وجود دارد. همه این برنامه ها، نشان از این است که جریان فرقه های معنوی، برای سیاست مداران در غرب، پدیده مثبتی نیست.
عرصه متافیزیک که مباحث عرفانی در این عرصه مطرح می شود، مثل شمشیر دولبه است. قوای نفسانی انسان در اثر ریاضت، قدرت می یابد که البته این قدرت، در دست همه نیست و فقط عده خاصی حاضر به پذیرش ریاضت آن هستند.
تردیدی نیست این گونه کیش ها و مسلک ها، از آن جهت که بر اصول و پایه های واقعی بنیان گذاری نشده اند، درمان کننده بحران های اخلاقی و معنوی انسان های این عصر نمی باشند؛ بلکه خود، موجب تشدید این بحران ها شده و جسم و جان آدمیان را در معرض دردها و مصیبت های بغرنجی قرار می دهند.
هیچ تضمینی برای صحت و حقانیت شهود شخصیِ کسی وجود ندارد. برخی، آرامش اعصاب را با عرفان اشتباه می گیرند و می گویند: «ما با موسیقی به عرفان می رسیم» در صورتی که موسیقی فقط ممکن آرامش اعصاب آورد؛ ولی عرفان چیز دیگری است. ما در معنویت معیار داریم که اسم آن را تجربه معیار گذاشته ایم. از طریق این تجربه، می توانیم به حقیقت برسیم.
در اسلام، بین معنویات و امور مادی، مرزی وجود ندارد و اسلام، تن به مرز میان امور قدسی و امور دنیایی نداده است. در صورتی که در خیلی از عرفان ها، این مرزبندی وجود دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ما آموخت که چطور در سراسر زندگی، معنوی باشیم و حتی خواب و خوراک و تفریح و رابطه زناشویی مان را به امور معنوی تبدیل کنیم. هنر پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که به بشر آموخت چطور حیوانی ترین خصلت های انسان را متعالی کند. این مترقی ترین نوع عرفان است که در آن، هیچ لحظه ای از زندگی را بدون ذکر خداوند نمی گذرانی. در عرفان اسلامی، کار کردن، درس خواندن و تمام اعمال دیگر زندگی، همه عبادت می شود و عرفی ترین امر، به قدسی ترین عمل تبدیل می شود. البته ممکن است قدسی ترین امر نیز به شیطانی ترین امر تبدیل شود مانند دل بستن یک زاهد به تسبیح خود که عملی شیطانی است.
فکر ثنوی گری یعنی تقسیم نیروهای جهان به خدایی و شیطانی، در اسلام نیست و همه چیز حتی شیطان در دایره سیطره و قدرت و ارادة خداوند است. عرفان اسلامی، عرفان فرار از صحنه نیست؛ بلکه عرفان حضور در صحنه است و نباید یک لحظه از یاد خداوند غافل شد. رسول الله صلی الله علیه و آله بدون این که از مردم جدا شود، خلوتش را میان مردم برد. جهاد با زیاده طلبی ها، نفس، خودخواهی و در عین حال، حب دین از دیگر ویژگی های عرفان اسلامی است. معنویت عقل ستیز ، در سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیست. همچنین در عرفان نبوی، طبیعت ستیزی و سرکوب غریزه وجود ندارد؛ بلکه تربیت و کنترل غریزه وجود دارد. این، تفاوت مهمی میان عرفان نبوی با دیگر عرفان ها است.
در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله شهوت و قدرت، نماینده شیطان نیستند؛ بلکه کاملاً به این بستگی دارد که چگونه با آن مواجه شویم. در واقع، آن چیزی که شیطانی است، نوع مواجهه با غرایز است و نه خود آنها. پیامبر با دنیا مبارزه نکرده است، بلکه با حب دنیا مبارزه کرده است. هنر بزرگ پیامبر این است که زندگی را دارالعباده می داند. معرفت شناسی عرفان پیامبر این است که پیامبر معرفت عقلی و شهودی و حسی را نفی نمی کند اما معرفت وحیانی را بالاتر از این سه معرفت معرفی می کند. پیامبر می گوید هر نوع شهودی را باید با دو ملاک وحی و عقل سنجید.
عرفان های دروغین، به نوعی مونتاژ دیگر عرفان ها است و تقرب به خداوند و رشد روحانی در آن یافت نمی شود؛ مانند عرفان مسیحی که از قرن نوزدهم به بعد در فرهنگ لیبرال پروتستان مسیحی به وجود آمد. این عرفان، الهیات عقلی را به کلی نفی می کند. دقیقاً آنچه ما از آن، به جهان بینی توحیدی یاد می کنیم؛ در صورتی که دین اسلام می گوید: عقل، حجت باطنی الهی است. این نوع از عرفان جدید، برای حفظ ایمان، عقل را تعطیل کرده و اسمش را تجربه حسی و شهودی گذاشته است. در این عرفان، استدلال های عقلی به کلی حذف شده و معنویتی تعریف شده که هیچ احتیاجی به معرفت ندارد؛ زیرا در دین مسیحیت، کلام خدا وجود ندارد و وحی، خطاپذیر است و دین، جز ایمان شخصی نیست.
ظهور انقلاب عظیم اسلامی و احیای معنویت دینی همراه خصیصه بزرگ و برجسته عرفانی امام راحل قدس سره ضرورت شناخت عرفان ناب اسلامی و مطالعه ای جامع در مجموعه آثار عرفانی و شناخت احوال عارفانه بزرگ و بنام را مسلم می سازد.
معنویت های مشرکانه در کشورهایی که از معارف حقیقی محروم هستند، امری طبیعی است؛ اما اگر در جامعه اسلامی رشد پیدا کند، باید دنبال علت آن بود. دلیل اول این امر، نیاز فطری انسان به معنویت است. علت دیگر را باید در نظام معنوی و اخلاقی مان جست وجو کرد.
یکی از افرادی که در طی سالیان گذشته مطالعاتی را دربارة این موضوع انجام داده است، جناب آقای حجت الاسلام و المسلمین دکتر فعالی است. وی در کتابی تحت عنوان آفتاب و سایه ها به گردآوری و تحلیل مبانی فرقه های معنویت گرا پرداخته است. روشن است هر نوشته در کنار مسائل جدیدی که بیان می کند، دارای نقاط قوت و ضعف متعددی است. برای آشنایی خوانندگان محترم با سبک کار این نویسنده و چند و چون مکاتب عرفانی، به شرح و توضیح تعدادی از این فرقه ها با استفاده از متن کتاب و سخنرانی آقای دکتر که در جمع مشاوران مراکز مشاوره و دانشگاه ها انجام شده است، پرداخته ایم. لازم به ذکر است، این فرقه ها، فقط تعدادی از فرقه هایی است که آقای دکتر فعالی در کتاب خود ذکر کرده است. خوانندگان محترم، می توانند برای اطلاع بیشتر، به کتاب آفتاب و سایه ها که انتشارات نجم الهدی در زمستان ۱۳۸۶ به چاپ رسانده است، مراجعه کنند.
امروزه، عرفان ها دو دسته اند: عرفان های سکولار و عرفان های دینی.
عرفان سکولار، سه عنصر اساسی دارد:
۱. هیچ گونه اعتقاد به خدا در آن نیست؛
۲. فاقد شریعت وحیانی و آسمانی است؛
۳. فاقد اعتقاد به قیامت و جهان دیگر است؛
لذا هر گونه مکتب عرفانی که این سه در آن باشد، عرفان سکولار است. عرفان های هندی، این گونه اند.
یکی از مسائل مهم در عرفان های هندی، قدرت های خارق العاده است که بسیاری از آن ها فاقد ارزش حقیقی است و در برخی موارد باید گفت: این، خاصیت نفس است که اگر آن را محدود کنیم و به گونه ای خاص تمرین دهیم، به چنین توانایی هایی دست می یابد. باید توجه داشت قدرت های معنوی و حرکات خارق العاده، به خودی خود، نه عرفان است و نه نشانه ای از عرفان راستین. عرفان حقیقی، چیزی جز تقرب به خدا و معرفت او نیست.
فرقه های شبه عرفانی در جهان، به هفت دسته کلی تقسیم می شوند:
۱. عرفان های هندی ۲. عرفان های امریکایی ۳. عرفان مسیحیت ۴. عرفان یهود ۵. عرفان چینی ۶. پدیده ای به نام فراعلم یا فراروانشناسی ۷. سینمای ماورا

۱. عرفان های هندی
فرقه های معنوی هند به دو دسته سنتی و نوظهور تقسیم می شوند. فرقه های سنتی شامل آئین ودا، آئین برهمن، آئین یوگا، آئین جین، آئین بودا و آئین تنتره است.
بوداها به چهار اصل معتقد هستند: ۱. اصل رنج (زندگی سراسر رنج است)؛ ۲. ریشه تمام رنج ها، آرزوهاَ، امیال و هواهای نفسانی است؛ ۳.باید با آرزوها جنگید؛ ۴. برنامه عملی برای این مبارزه که برای هر یک از این ها قاعده هایی را مطرح می کند.
نکته قابل توجه این است که بودا به طرز افراطی به همه مسائل زندگی نگاه کرده است و زندگی و حیات انسان و دنیا را سیاه نمایی می کند. بودا، انسان را به فرار از رنج ها دعوت می کند؛ حال آن که این فرار، امکان پذیر نیست؛ چرا که لازمة آن، تذکر و توجه به خدا است و این، حلقه مفقوده اندیشه های بودا است.
یوگا یکی از مکاتب فلسفی و معنوی کهن هند است که از مکاتب خدا گرا و توحیدی به شمار می آید. در مکتب یوگا، جهان بینی سانکهیا که یکی از مکاتب معنوی هند است، پذیرفته شده و آموزة «ایشوارا» به معنای خداوندی فراتر از ماده و روح را بر آن افزوده است.۱ یوگا، هشت مرحله دارد که این هشت مرحله، حدود هزار تکنیک را شامل می شود. این تکنیک ها، بسیار حساس است؛ به ویژه بعضی از آن ها اگر درست آموزش داده نشود، آثار مخربی خواهد داشت. در یوگا، اعتقاد به این نکته وجود دارد که کیهان، یکپارچه ای از انرژی است و در بدن اکثر انسان ها این انرژی ها خفته اند و باید آن را با راهکارهایی از قبیل موسیقی درمانی، سنگ درمانی، رنگ درمانی و... بیدار کرد. امروزه، انرژی درمانی در جهان، دارای جایگاه علمی است؛ اما در بعضی کشورها از جمله ایران، از آن، سوء استفاده شده و افراد مدعی، خود را انرژی درمانگر معرفی می کنند و بدون این که زمینه های علمی را فرا گرفته باشند، از این شیوه ها سوء استفاده می کنند.

فرقه های نوظهور هندی شامل اشو، سای بابا، رام ا...، کریشنا، یوگاناندا، تئوسوفیست ها و دالایی لامایمی باشد.
یکی از فرقه های نوظهور هندی، اشو (osho) است. اولین و مهم ترین اصل معنوی اندیشه های اشو، اصل عشق است. او، عشق را زمینی و جنسی می داند. او می گوید: عشق، هدفی ندارد، مقصودی ندارد؛ ولی تاثیر دارد. او برای عشق ورزی، چهار گام برمی شمرد.
الف. حضور در لحظه: در این مرحله، عشق تنها در حال معنا پیدا می کند.
ب. سموم وجود خود را به شهد تبدیل کنیم. نفرت، حسادت، خشم و... سم های نفس است. راهکار او برای سم زدایی صبر و نظاره گر بودن است.
ج. تقسیم کردن و بخشیدن: انسان، باید چیزهای منفی را برای خود بردارد و زیبایی ها را با دیگران تقسیم کند.
د. هیچ بودن عاشق: عشق، در نیستی خانه دارد. همزیستی عشق و خودیت و غرور، امکان پذیر نیست.
او به شدت به نفس می تازد و می گوید: نفس برای انسان و برای رشد، همانند سم است. او می گوید: این همه هیاهو و تضاد مربوط به عالم بیرون است. باید به عالم درون نفوذ کرد و بهترین راه برای بی خود شدن و به عمق درون رسیدن، رقص و پایکوبی در حد افراط است. از نظر اشو، مراقبه روشی است برای پاکسازی درون و خالی شدن ذهن و رها کردن نفس. مراقبه، با کنترل فکر آغاز می شود و قدم بعدی، کنترل احساسات است.
اشو در کتابی با عنوان «تانترا تعلیمات کندالینی یوگا» به تفصیل دربارة رابطة جنسیت و پیوند زن و مرد سخن گفته است. او زن و مرد را چهار کالبدی می داند که در هر کدام، هم کالبد زنانه وجود دارد و هم کالبد مردانه. او، علاوه بر اتحاد و پیوند زن و مرد، به پیوند درونی زن و مرد با کالبدهای خود بسیار بها می دهد. او، می گوید: یوگا و مدیتیشن (مراقبه)، راهی است برای نکاح درونی و در جای دیگری می گوید: سکس، بزرگ ترین هنر مدیتیشن است. این، پیشکش تنتره به دنیا است.
محدودة نفی و سلب های اشو، فراوان است. در مکتب او، علم و فن آوری نفی می شود، فلسفه نفی می شود، قانون نفی می شود، شریعت نفی می شود، مناسک نفی می شود، زیارت، دعا و نیایش نفی می شود، زهد و توبه نفی می شود، الگو داشتن نفی می شود. در عقیدة او خدا فقط یک تجربه بشری است و همه چیز تصادفی است؛ بنابراین، تقدیر هم نفی می شود. او چون شریعت را عوام گرایی می داند، فقه را هم به سخره می گیرد و می گوید فقیهان دیگران را فریب می دهند.
اما از پی این همه نفی ها، تنها چیزی که اثبات می شود، عشق است؛ آن هم عشق زمینی و خاکی که در نهایت به شهوت و سکس و رابطة جنسی طولانی مدت می انجامد و این است عرفان مدرن اشو.
سای بابا
وی، صد کتاب دارد که به زبان فارسی نیز ترجمه چاپ شده است. نمونه کتاب او تعلیمات سای بابا است. علت جذابیت کتاب های او، معجزاتی است که از او نقل شده است و نکته دیگر، سادگی بیان او است. هواداران او، کلینیک های زیادی ساخته اند. همین مسائل، باعث حمایت او شده است.
او به اصول اعتقادی هندی کاملاً پایبند و معتقد بوده است. او، تناسخ و قانون کرمه را کاملاً پذیرفته و به کرات از ویشنو نام برده است. او می گوید مؤثرترین راه برای ایجاد عشق، ذکر نام خداوند است. به عبارتی، مداومت بر تکرار کلمه «ام». او، حتی در پاره ای موارد، دعاها و مناجات هایی را تعلیم می دهد و نیز به مراحل چهارگانه عشق اشاره دارد؛ چنان که برنامه ها و ذکرهایی برای ۳۶۵ روز سال دارد. او، برنامه هایی برای مراقبه و ذکر ارائه می دهد.
او می گوید: انسان باید بر شش خصم یعنی هوس، خشم، طمع، وابستگی، غرور و نفرت غلبه کند. کسی که ادعا می کند سرسپردة خدا است، هرگز نباید به خودپرستی مبتلا شود. او، دربارة ثروت معتقد است که ثروت لازم است؛ اما باید به صورت امانت نزد انسان باشد و باید برای انسان ها مورد استفاده قرار گیرد.
سای بابا، مدعی پیامبری نیست. به خدا هم اعتقاد دارد؛ اما معتقد به حلول خدا در خودش است. و خود را الهة آفریدن می داند. او، گاه خدا را از سنخ روح کیهانی و انرژی می داند. از سوی دیگر، معلوم نیست در آثار او، عشق به خدا اصل است یا خود خدا؟
او تمام مذاهب را برابر می بیند و به پلورالیسم دینی قائل است. از این طریق، تمام ادیان را نفی می کند و فقط مکتب خود را اثبات می کند. در مکتب او، ذکر و ورد و مناجات وجود دارد؛ اما روزه گرفتن را امری بیهوده می داند.

ا.م.رام الله
از حدود سال ۱۳۵۷ ش فردی به نام پیما فتاحی فعالیت خود را در تهران تحت عنوان استاد ایلیا رام الله آغاز کرده است. این گروه، هیچ ارتباطی با گروه رام الله هند ندارد. او در توجیه نامگذاری گروه خود می گوید: «این نام، یعنی خود رام و خدمتگزار خدا بودن». آرم آن ها چهار مثلث با دایره ای در وسط است که در واقع، تجمیعی است از آرم های اسرائیل، زردتشت، آرم کاخ سفید امریکا، نماد چرخ بودایی و نیز نماد مسیحیت. به لحاظ فکری، ترکیبی است از ایده های آیین اردو، اوشو و عرفان مسیحیت .
ا.م.رام الله، از یک سو بخشی از مبانی خود را از مکاتب عرفانی هندی می گیرد و از سویی دیگر، متأثر از مسیحیت است. دیدگاه او، درباره نسبت زن و مرد، ریشه در اندیشه های تانتریک دارد. او، با تایید برابری ادیان، پلورالیسم دینی را تایید می کند.
فرقة تئوسوفیست ها یا همان مسیحیت صهیون: این فرقه، از تمامی ابزار های سیاسی و معنوی و رسانه ای استفاده می کند. برای نمونه بزرگ ترین شرکت های فیلم سازی هالیوودی، در اختیار این فرقه است. هالیوود، از سال ۱۹۷۱م جریان جدیدی در حوزه فیلم و سینما ایجاد کرد که بعدها به سینمای دینی یا سینما ماورا معروف شد. یکی از پر سر و صدا ترین فیلم های این سینما، به نام «ماتریکس» است، هم اکنون هم حدود ۱۰۰ فیلم با هزینه های بسیار بالا در هالیوود ساخته شده است. از این مهمتر پدیده کارتون های دینی است. ده ها کارتون با عنوان کارتون های دینی، مافوق طبیعی و ماورا، ساخته شده که تقریباً تمام آن ها در کشور ما پخش شده است و هر کدام از آن ها تحلیل های مفصلی دارد؛ کارتون هایی مثل دو قلوهای افسانه ای، آلیس در سرزمین عجایب، بابا لنگ دراز و... .
از نظر آن ها منجی ای خواهد آمد که از یهود است و از اورشلیم ظهور می کند. حتی در فیلم هایشان نیز این چنین نشان می دهند که آدم کوتوله هایی از خارج زمین می آیند که زمین را نابود کنند. در انتها، یک نفر ظهور می کند زمینیان را نجات می دهد و او یک یهودی است. در یکی از این فیلم ها، فردی را که زمین را نابود می کند یک مسلمان نشان می دهند. جریان شیطان پرستان، از همین جریان است. بخشی از آنان، در ایران هستند. هر سه ماه یک بار یک دختر هفت ساله خود را مقابل شیطان بزرگ، قربانی می کنند و خون او را می خورند. به شدت هم خشن هستند، اگر مخالف ببینند، می کشند.
یکی از کارهای این فرقه، تقویت فرقه شیطان پرست ها است که آداب و مناسک بسیار وحشیانه و خطرناکی دارند. اعتقاد دیگر آن ها، این است که موعود را یک یهودی می دانند که با تکیه بر دیوار ندبه در اورشلیم، ظهور می کند. تعدادی از فیلم هایی که اخیراً درباره آخرالزمان ساخته شده، ترویج اندیشه های آنها است.

۲. عرفان های آمریکایی
عرفان های امریکایی سه شاخه دارد: عرفان سرخپوستی، عرفان اکنکار و پائولوکوئلیو.
عرفان سرخپوستی، چند فرقه دارد که عقایدشان به شرح زیر است:
عرفان تولتک، بیش از آن که عرفان باشد، یک سلسله گزاره های اخلاقی است که بعضی از آن ها، ناقص یا نادرست است.
عرفان ساحری که به سحر، رؤیا بینی و استفاده از گیاهان و داروهای توهم زا و... اعتقاد دارد.
در مکتب اکنگار ، مهم ترین ذکر «سوگماد» که از روش های بسیار مهم در تمرین برای خروج روح است، «هیو» است.
پائولوکوئلیو او مردی است افراطی، پرشور و خو گرفته به جدل و مبارزه، او به هیچ چیز درجهان اطمینان ندارد. نویسنده ای امریکایی است که آثار او شهرتی جهانی به او داده است. او ۱۷ اثر دارد. مهمترین ویژگی های آثار وی محتوای اشراقی و عرفانی آنهاست که به صورت رمان و داستان ارائه کرده است. دستمایه رمان های پائولو، عرفان ساحری، کاستاندا و عرفان مسیحیت است. او یک شخصیت کاملاً سیاسی است و در داستان ها و رمان هایش افکار و اندیشه های مارکسیسم را پیگیری کرده است، افکار و اندیشه های او مخلوطی است از عرفان ساحری کاستدا، عرفان مسیحیت و افکار مارکسیستی که امروز یک مکتب شکست خورده اند. (مارکسیسم امروزه هیچ گونه وجاهتی ندارد و یک مکتب شکست خورده و فروپاشیده است).

ا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. ادیان و مکتب های فلسفی هند، ج۲، ص۶۴۸.