مفاهیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مفاهیم به معنای ملازم با معنای
منطوق و مستفاد از آن اطلاق می‌شود.
مفاهیم، جمع مفهوم است و مفهوم در لغت، معنایی است که از
لفظ فهمیده می‌شود؛ چنان که گفته می‌شود: «مفهوم اللفظ» یعنی: «ما یفهم من اللفظ»، و «مفهوم الجملة» یعنی: «ما یفهم من الجملة».
در
عرف عام ، مفهوم، یعنی
مطلق معنای نقش بسته شده در
ذهن ، چه منشا حضور معنا در ذهن
وضع باشد چه غیر آن.
در اصطلاح
اصولیون ، مفهوم، مقابل منطوق بوده و به معنایی گفته می‌شود که در ظاهر
کلام آورده نشده، ولی به سبب خصوصیتی، از منطوق کلام فهمیده می‌شود؛
برای مثال، در
جمله شرطیه «ان جاء زید فاکرمه»، منطوق، «وجوب اکرام زید به شرط آمدن او» است که از ظاهر لفظ به دست می‌آید، ولی مفهوم آن، «عدم وجوب اکرام زید در صورت نیامدن او» است که به سبب وجود خصوصیتی در منطوق به دست می‌آید. بنابراین، منظور از مفهوم، مفهوم جمله است نه مفهوم
لفظ مفرد ، و مفهوم در اصطلاح اصولیون قضیه‌ای است که از جمله ترکیبی به دست می‌آید.
خصوصیتی که
سبب وجود مفهوم می‌شود، در مفهوم موافق، اولویت یا اتحاد در
علت و
مناط حکم است؛
برای مثال، وقتی گفته می‌شود: «نباید به پدر و مادرت اف بگویی»،
مفهوم موافق آن، که از او اولویت فهمیده می‌شود، این است که «نباید آنها را بزنی».
در این که خصوصیت در
مفهوم مخالف چیست، اختلاف وجود دارد؛
قدمای اصولی بر اساس «عقلی بودن» مفهوم، معتقدند اگر مولای عاقل، مختار و ملتفت، در مقام
جعل حکم و تبیین وظیفه بگوید: «ان جاءک زید فاکرمه»،
عقل پی می‌برد که میان آمدن زید و
وجوب اکرام ارتباط وجود دارد، به گونه‌ای که با فقدان شرط، وجوب اکرام منتفی می‌شود.
متاخران اصولی بر مبنای «مدلول التزامی بودن» مفهوم، معتقدند مثلا از «
ادات شرط » یا «اطلاق جمله شرطیه»
علیت منحصره شرط برای جزا به دست می‌آید و با انتفای شرط، سنخ حکم در
جزا نیز منتفی می‌شود. بنا بر مبنای متاخران که مفهوم را
مدلول التزامی جمله منطوق می‌دانند، منظور از لزوم، لزوم بیّن به معنای اخص است.
در این که مفهوم از صفات مدلول است یا
دلالت یا غیر آنها، اختلاف وجود دارد؛ برخی مانند مرحوم «
آخوند خراسانی » و «
حاجبی » معتقدند
صفت مدلول می‌باشد و اگر کسی آن را صفت دلالت بخواند، تعبیر مجازی، مسامحی و از باب «
وصف به حال متعلق موصوف» است، و برخی چون «عضدی» آن را صفت دلالت دانسته‌اند.
گروهی نیز معتقدند مفهوم به عنوان یک مدلول التزامی، هم می‌تواند صفت دلالت، هم صفت دال و هم صفت مدلول باشد و همه اینها به نحو
حقیقت است.
مرحوم «آخوند» معتقد است مفهوم، «حکم اخباری یا انشایی است که به سبب وجود خصوصیتی در
منطوق به دست می‌آید»
و درست این است که گفته شود: «المفهوم انما هو حکم غیر مذکور، لا حکم لغیر مذکور».
در جواب ایشان گفته شده است:
مفهوم،
حکم نیست که بحث شود «هو حکم غیر مذکور» یا «حکم لغیر مذکور» بلکه مفهوم جمله‌ای است مقابل منطوق و همان گونه که منطوق قضیه‌ای است که حکم را شامل می‌شود، مفهوم نیز قضیه‌ای است که شامل حکم (انشایی یا اخباری) می‌گردد.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، برگرفته از مقاله «مفاهیم».
