مفهوم تدبر در قرآن کریم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تدبّر در قرآن کریم» بدون شک یکی از وظایف مهمّ قرآنی است؛ امّا تعیین میزان اولویت آن، در گرو شناخت میزان ضرورت و اهمّیت آن است. این مطلب در مقالۀ پیش رو از نظرگاه‌های مختلف قرآن کریم،
روایات اسلامی و سخنان
امام خمینی رحمة‌الله‌علیه و
مقام معظم رهبری مدظله‌العالی بررسی می‌شود:
«کتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیک مُبارَک لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتذکّر أُولُوا الْأَلْبابِ».
این قرآن کتابی گران‌قدر و پرخیر و برکت است که آن را به سوی تو فرستادیم تا همگان در آیات آن تدبّر کنند و صاحبان خرد تذکّر پذیرند.
«أَفَلا یتدبّرونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها».
آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند؟ یا این‌که بر دل‌ها، قفل‌های مخصوص آن‌ها قرار گرفته است؟
«أَفَلَمْ یدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلینَ».
آیا در این سخن (قرآن) تدبّر نکرده‌اند یا این‌که برای آنان پیامی آمده که برای پدران نخستین‌شان نیامده است؟
«أَفَلا یتدبّرونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کثیراً».
پس آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند؟ و اگر آنچه گذشت، از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن اختلاف بسیار می‌یافتند.
نکات برآمده از این آیات در مورد «تدبّر»، در چند جمله قابل جمع‌بندی است:
۱. «تدبّر در قرآن کریم»، نخستین غایت انزال قرآن و مقدّمه بهره‌مندی از محتوای این کتاب، یعنی تذکّر از آن است.
۲. «تدبّر در قرآن کریم»، به گروهی خاص اختصاص ندارد؛ بلکه غایت عام انزال قرآن کریم است.
۳. «تدبّر در قرآن کریم»، مقدّمه تحقق ایمان و ایجاد ثبات در آن، یعنی هم رهایی از کفر و هم دوری نفاق است.
۴. قرآن از سنخ سخن است و اوّلین اقدام در مواجهه با آن، «تدبّر» در آن به منظور فهم آیات آن است.
۵. «تدبّر در قرآن کریم»، بزرگ‌ترین راهکار برای کشف الهی بودن فقرات و آیات آن و ایجاد تمییز بین حقایق قرآنی و غیر آن است. هر سخن بیگانه‌ای از قرآن تنها با «تدبّر در قرآن کریم» شناخته می‌شود.
رسول خدا،
حضرت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم در
روز غدیر فرمودند: «مَعَاشِرَ النَّاسِ تدبروا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آیاتِهِ وَ انْظُرُوا اِلَی مُحْکَمَاتِهِ وَ لاتَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهُ فَوَ اللَّهِ لَنْ یبَینَ لَکُمْ زَوَاجِرَهُ وَ لا یوَضِّحُ لَکُمْ تَفْسِیرَهُ اِلَّا الَّذِی اَنَا آخِذٌ بِیدِهِ وَ مُصْعِدُهُ اِلَی وَ شَائِلٌ بِعَضُدِهِ وَ مُعْلِمُکُمْ اَنَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا عَلِی مَوْلاهُ وَ هُوَ عَلِی بْنُ اَبِی طَالِبٍ اَخِی وَ وَصِیی»؛
ای گروه‌های انسان‌ها، در قرآن تدبر کنید و آیات آن را بفهمید و به
محکمات آن نظر کنید و از
متشابه آن تبعیت نکنید. پس به خدا قسم، بازدارنده‌های قرآن را برای شما بیان نمی‌کند و تفسیر آن را برای شما توضیح نمی‌دهد، جز کسی که من گیرنده و بالابرندهٔ دست و بازوی او به‌سوی خویش هستم و اعلام‌کنندهٔ این حقیقت دربارهٔ او هستم که «همانا هرکس که من مولای اویم، پس این علی مولای اوست» و او علی‌بن‌ابی‌طالب برادر و وصی من است.
«و أوصى رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم معاذ بن جبل فقال له: أوصيك باتقاء الله و…تدبر القرآن»
؛ رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم در بیان وصایای خود به معاذ بن جبل فرمود: تو را توصیه می‌کنم به تقوای الهی و ... تدبّر در قرآن.
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «الا لا خَیرَ فی قَراءَة لا تدبُّرَ فیها»؛
آگاه باشید که خیری در قرائت قرآن بدون تدبر نیست.
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها در
احتجاج فدکیهٔ خود می‌فرمایند: «مَعاشِر المُسلِمین المُسرِعَةِ الی قیل الباطِل المُغضیة علی الفِعلِ القَبیحِ الخاسِر افَلاتَتَدَبَّرونِ القُرآنَ‌ام علی قُلوبٍ اقفالُها»
ای گروه‌های مسلمانان، سرعت‌گیرندگان به قول ضعیف باطل، چشم‌پوشان از رفتار زشت خسارت‌بار، آیا در قرآن تدبر نمی‌کنید یا بر قلب‌ها، قفل‌های مخصوص آن زده شده است؟!
از
امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که وقتی
مصحف قرآن را به‌دست می‌گرفتند، پیش از خواندن قرآن و قبل از باز کردن آن، درحالی‌که آن را در دست راست می‌گرفتند، چنین دعا می‌کردند: «بِسمِ اللّه... الّلهُمَّ... لاتَجعَل قرائَتی قراءة لا تَدَبُّرَ فیها بَلِ اجعَلنی اتَدَبَّرُ آیاتِه و احکامِه»؛
به نام خدا... خدایا... قرائت مرا قرائت بی‌تدبر قرار مده؛ بلکه مرا آن‌گونه قرار بده که در آیات و احکام آن تدبر کنم.
نکات برآمده از آنچه گذشت، نشان‌دهنده میزان اهمّیت تدبّر در قرآن به‌عنوان وظیفه‌ای عمومی است:
۱. «تدبّر در قرآن کریم»، به منظور فهم آن، وظیفه همه مخاطبان قرآن است.
۲. «تدبّر در قرآن کریم»، زمینه‌ساز بهره‌مندی از تفسیر معصومانه قرآن است.
۳. «تدبّر در قرآن کریم»، بیش از هر امر دیگر، احساس نیاز به مفسّر و مبیّن آیات الهی را نمایان می‌کند.
۴. «تدبّر در قرآن کریم» و تذکّرپذیری در پی آن، مانع از پیدایش انحراف میان مخاطبان آن است.
۵. «تدبّر در قرآن کریم»، شرط بهره‌مندی از خیر این کتاب شریف است و هر اقدام دیگر در تعامل با این کتاب، اگر با تدبّر همراه نباشد، خیری در آن نیست.
ایشان فرموده‌اند: «یکی از موانع بهره‌مندی از این صحیفهٔ نورانی، اعتقاد به این است که جز آن که
مفسران نوشته یا فهمیده‌اند، کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را
تفسیر به رأی تلقی کرده‌اند و به‌واسطهٔ این رأی فاسد و عقیدهٔ باطل، فهم قرآن شریف را به‌واسطهٔ جمیع فنون، ناممکن دانسته و آن را به‌کلی مهجور ساخته‌اند؛ درصورتی‌که برداشت‌های اخلاقی، ایمانی و
عرفانی به‌هیچ‌وجه مربوط به
تفسیر نیست تا تفسیر به رأی تلقی گردد.»
ایشان فرموده‌اند: «
تلاوت قرآنی مطلوب است که انسان با تدبر بخواند و کلمات الهی را بفهمد که به نظر ما می‌شود فهمید. اگر انسان لغت
عربی را بلد باشد و آنچه را هم که بلد نیست، به
ترجمه مراجعه کند و در همان تدبر کند، دو بار، سه بار، پنج بار که بخواند، انسان فهم و انشراح ذهنی نسبت به مضمون آیه پیدا می‌کند که با بیان دیگری حاصل نمی‌شود. بیشتر با تدبر حاصل می‌شود. این را تجربه کنید. لذا انسان بار اول وقتی مثلاً ده آیهٔ مرتبط به هم را می‌خواند، یک احساس و یک انتباه دارد، بار دوم، پنجم، دهم که همین را با توجه می‌خواند، انتباه دیگری دارد؛ یعنی انسان انشراح ذهن پیدا می‌کند. هرچه انسان بیشتر انس و غور پیدا کند، بیشتر می‌فهمد و ما به این احتیاج داریم... بنابراین در زندگی حتماً قرآنِ با تدبر را در نظر داشته باشید و نگذارید حذف شود.»
صبوحی طسوجی، علی. درسگفتار یاری صادقانه ولی خدا؛ عامل پیروزی مؤمنان: تدبر در سورۀ مبارکه صف. قم: انتشارات تدبر در کلام وحی و سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام. ۱۳۹۹ش.
صبوحی طسوجی، علی. آشنایی با دانش تدبر در قرآن کریم. قم: علی صبوحی طسوجی. ۱۴۰۰ش.
