مفهوم غایت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
موضوع:مفهوم غایت
سخن در مفهوم غایت است و این‌که جمله ای که مغیی است آیا مفهوم دارد یا نه. اگر مولی بفرماید:اغسل یدیک الی المرفق آیا دلالت دارد بر این‌که ما فوق مرفق را لازم نیست بشوییم؟
ادله ی قائلین و عدم قائلین را تا حدی بیان کردیم. در جلسه ی قبل گفتیم که بعضی از علماء تفصیلی داده‌اند و آن این‌که بین جایی که غایت قید موضوع است و جایی که قید حکم است فرق می‌گذارند. مثلا مولی فرموده است:مسافر اگر به سفر شرعی رود نمازش قصر است البته به شرط این‌که سفر او مباح و سائغ باشد. حال اگر کسی هشت فرسخ با نیّت حلال سفر کرد و سر هشت فرسخ نیتش به حرام تبدیل شد آیا در باقی‌مانده هم باید نماز را قصر بخواند یا این‌که از آن‌جا به بعد نمازش تمام است. گفته‌اند مسأله مبتنی بر این است که اذا کان سائغا قید سفر است و یا قید وجوب. اگر قید سفر باشد در باقی‌مانده نمازش قصر است زیرا موضوع عبارت است از:قطع السفر الشرعی اذا کان سائغا یجب القصر. این موضوع هم محقق شده است زیرا او هشت فرسخ به نیّت حلال رفته است و موجب قصر است. اما اگر قید حکم باشد یعنی مراد مولی چنین باشد، فی قطع المسافة الشرعیة یجب القصر اذا کان سائغا، در این حال، هشت فرسخ برای همان هشت فرسخ کافی است و ما بقی سفر هم باید حلال باشد. از این رو اگر بعد از هشت فرسخ جواز و حلال بودن از بین برود حکم به وجوب قصر هم از بین می‌رود. البته می‌دانیم این مسأله ربطی به بحث غایت ندارد ولی این را از باب زمینه سازی برای مسأله ی بعدی که عبارت است از این بحث که قید گاه برای موضوع است و گاه برای حکم بیان کردیم.
کبری روشن است و آن این‌که اگر قید، به موضوع بخورد مفهوم ندارد (زیرا ثبوت شیء لشیء لا یدل علی عدمه عن غیره مثلا این‌که زید مجتهد است دلیل بر این نیست که عمرو مجتهد نیست.) ولی اگر قید به حکم متعلق شود مفهوم وجود دارد. انما الکلام در این است که باید صغری را مشخص کنیم و بدانیم قید کجا به موضوع و در کجا به حکم متعلق می‌شود. در مقام فهم صغری، دو ضابطه بیان شده است:
محقق خوئی در پاورقی اجود التقریرات می‌فرماید:اگر حکم شرعی را از هیئت استنباط کردیم مانند:فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق، که حکم شرعی که وجوب است از خود هیئت فهمیده می‌شود در این حال غایت، قید متعلق است (غسل) و نه قید حکم. بنا بر این (الی المرافق) قید غسل است. در نتیجه وجوب مطلق است و غَسل، مقید می‌باشد کأنه مولی می‌فرماید:الغَسل الی المرافق واجب. این دیگر دلالت ندارد که ما بعد از مرافق واجب نیست زیرا وجوب اطلاق دارد و آنی که مقید است غَسل است. (زیرا ثبوت شیء لشیء لا ید علی عدمه عن غیره) بنا بر این برای ما بعد المرافق نه دلیل بر وجوب وجود دارد و نه دلیل بر عدم وجوب
ولی اگر حکم شرعی را از ماده اخذ کنیم (مانند یجب) گاهی متعلق حکم، محذوف است مانند این‌که مولی می‌گوید:(یحرم الخمر الی ان یضطر)، در اینجا قید به حکم بر می‌گردد یعنی حرام است تا (الی ان یضطر) در اینجا یقینا مفهوم وجود دارد. متعلق یحرم هم محذوف است، مانند یحرم، بیع الخمر، شراء الخمر، شرب الخمر و غیره
ولی اگر حکم را از ماده استنباط کردیم ولی متعلق محذوف نباشد، در آن دو وجه است مانند این‌که مولی می‌فرماید:یجب الصیام الی اللیل. در اینجا (الی اللیل) ممکن است قید یجب باشد در نتیجه کلام مزبور، مفهوم دارد و ممکن است قید (صیام) باشد یعنی (الصیام الی اللیل یجب) که در این صورت مفهوم ندارد. بنا بر این کلام ایشان بر سه قسم شده است. یلاحظ علیه:در منطق آمده است:استقراء با یکی دو مثال صحیح در نمی‌آید. در استقراء لا اقل باید سی چهل مورد را بررسی کرد تا بتوان به ضابطه ای دست یافت.
در مطول امری به نام لزوم ما لا یلزم وجود دارد و آن این‌که چیزی که مدخلیت ندارد را مدخلیت دهیم. در فرمایش آیة الله خوئی چنین چیزی وجود دارد:
اما در قسم اول کلام ایشان که قید از هیئت استنباط می‌شود ایشان گفته است که قید به موضوع بر می‌گردد. ما می‌گوییم:این از باب لزوم ما لا یلزم است. مشکل این نیست که حکم را از هیئت بفهمیم، چه حکم از هیئت استنباط شود و چه از ماده در هر دو حال، (الی المرافق) به غَسل الید بر می‌گردد نه به خاطر این‌که حکم، از هیئت استنباط می‌شود بلکه قرینه ی خارجیه داریم که قید مربوط به موضوع است زیرا در لغت عرب، ید مشترک است بین الاصابع و الکف و المرفق و المنکب. به سبب همین اشتراک، مولی بیان کرده است که شستن باید تا مرافق باشد و بیش‌تر از آن موضوع نیست. اما در شق دوم، ایشان گفت که اگر حکم از ماده استنباط شود و متعلق محذوف باشد، قید به حکم بر می‌گردد و مفهوم دارد. مانند یحرم الخمر الی ان یضطر.
==!==
این هم از باب لزوم ما لم یلزم است و قید به حکم بر می‌گردد البته نه به خاطر این‌که متعلق محذوف است بلکه به سبب این‌که تمام احکام، مقید به اضطرار است. به عبارت دیگر به قرینه ی خارجیه می‌دانیم وقتی اضطرار آمد حکم مرتفع می‌شود. اما در شق سوم، ما هم می‌گوییم که در این شق دو احتمال وجود دارد و قید ممکن است به موضوع و یا به حکم بخورد. این کلام را قبول داریم. خلاصه ی اشکال ما در شق اول و دوم این بود که در این مورد قرینه ی خارجیه وجود دارد. الضابطة الثانیة:محقق حائری در درر می‌فرماید:فرق است بین این‌که بگوییم:مفاد هیئت جزئی است و این‌که بگوییم مفاد هیئت کلی است. ایشان در واقع می‌خواهد بگوید:شکی نیست که قید به هیئت بر می‌گردد نه به موضوع ولی در هیئت تفصیل است که مولی که می‌گوید:اتموا الصیام، آیا سنخ طلب را انشاء کرده است و یا طلب جزئی را انشاء کرده است. اگر سنخ طلب را انشاء کرده باشد در این حال طلب کلی انشاء شده است و قطعا مفهوم دارد زیرا کل حکم با رفتن قید از بین رفته است. اگر شخص طلب را انشاء کرده باشد طلب جزئی را انشاء کرده است. در این حال یقینا مفهوم ندارد زیرا ممکن است این وجوب جزئی از بین برود و وجوب جزئی دیگر جانشین آن شود.
ما سابقا گفتیم که مفاهیم هیئات جزئی هستند و انشاء به معنای ایجاد می‌باشد و ایجاد به امر کلی متعلق نمی‌شود و همواره به امر جزئی جزئیت می‌شود. کسی که می‌گوید:یا عبد الله، و نداء را ایجاد می‌کند این انشاء جزئی است نه کلی. بنا بر این رفتن یک وجوب جزئی به معنای رفتن وجوب دیگر نیست و ممکن است وجوب دیگر جایگزین آن شود. مضافا بر این‌که ما در مقام بیان ضابطه هستیم و ایشان صرفا دو شق را بیان کرده است که در چه صورت مفهوم هست و در چه صورت نیست.
ما در باب وصف و شرط قائل به مفهوم نشدیم و گفتیم دلیلی بر این‌که علت منحصره باشد، وجود ندارد. شرط و وصف علت تامه است ولی منحصره نیست. ممکن است این علت برود و علت دیگری جایگزین آن شود (این امر محتمل است و ممکن است علت دیگری جایگزین آن شود ولی همین موجب می‌شود قطع به مفهوم وجود نداشته باشد.)
با این حال در قید قائل به مفهوم هستیم زیرا مسأله ی علت منحصره و علت تامه مطرح نیست بلکه ظهور کلام موجب می‌شود قائل به مفهوم شویم. وقتی به آیات قرآن که در آن غایت است مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که همه دارای مفهوم است مثلا خداوند می‌فرماید:وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحیضِ قُلْ هُوَ أَذیً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْن
یعنی حرمت نزدیکی تا آن مقدار است و بعد از آن دیگر حرمت رفع می‌شود. مثلا مهندسی به معمار می‌گوید که باید تا این مقدار باید خاکبرداری شود. و معمار هم مطابق آن عمل می‌کند، بعد مهندس می‌گوید کمی بیش‌تر باید خاکبرداری شود. در اینجا همه می‌گویند که نظر مهندس عوض شده است و قول دوم او را مناقض با قول اول او می‌دانند. اگر جمله ی اول مفهوم نداشت نمی‌بایست بگویند که قول او عوض شده است. همچنین است در آیات دیگر مثلا خداوند می‌فرماید:ثم اتموا الصیام الی اللیل.
همه ی مسلمین از آن متوجه می‌شوند که وجوب تا لیل است. بنا بر این در مفهوم قید، سخن از ظهور عرفی است و عرف، قید را به حکم بر می‌گرداند نه به موضوع. تا به حال حکم ما بعد الغایه را بیان کردیم. ان‌شاءالله در جلسه ی بعد حکم خود غایت را بیان می‌کنیم. این بحث فقط در جایی که غایت وجود خارجی داشته باشد مطرح است نه در مواردی مانند کل شیء حلال حتی تعلم انه حرام که غایت وجود خارجی ندارد.
