• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ملاک صدق و کذب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«صدق» در لغت به معنای محکم، استوار، تام و کامل بودن است. علت این که کلامی را صادق می‌نامند این است که کلام دارای استحکام است، بر خلاف دروغ که استحکام و قوتی ندارد.



صدق در موارد مختلف، معانی دیگری به خود می‌گیرد. مثلا صدق در اعتقاد یعنی مطابق حق بودن آن اعتقاد و صدق در اظهار اعتقاد یعنی نفاق نداشتن.
صدق در اصطلاح منطقی تقریبا همان معنای لغوی را دارد و طبق تعریف مشهور علمای منطق، «صدق» عبارت است از مطابقت یک قضیه با خارج و در مقابل کذب یعنی عدم مطابقت قضیه با خارج.


در مورد صدق و کذب چند نکته حائز اهمیت است:

۲.۱ - مطابقت مفاد کلام با واقع

این که چون صدق و کذب عبارت است از مطابقت مفاد کلام با واقع؛ پس اولا: در جملات تام که قابل سکوت‌اند به کار می‌روند، (اینکه آیا غیر مرکب تام هم می‌تواند مورد صدق و کذب باشد یا نه محل نزاع است و برای بررسی بیشتر به کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم رجوع شود.) ثانیا: در کلام تام خبری معنا پیدا می‌کنند و کلام انشائی متصف به صدق و کذب نمی‌شود. علت این امر واضح است؛ چراکه کلام انشائی صرفا چیزی را ایجاد می‌کند پس واقع آن انشاء متکلم است و حقیقتی وراء انشاء متکلم ندارد. در نتیجه صدق و کذب که عبارت‌اند از مطابقت یا عدم مطابقت مفاد جمله با خارج، فقط در مورد جملات خبری به کار می‌روند.

۲.۲ - صدق در منطق

صدق در منطق مشترک لفظی است بین چند اصطلاح:
۱. این که گفته می‌شود فلان قضیه صادق است؛ یعنی مفاد آن مطابق با واقع است.
۲. اینکه گفته می‌شود «الکلی ما یصدق علی الکثیرین» منظور از صدق در این جا انطباق مفهوم بر مصداق مراد است.
۳. سومین استعمال صدق در مورد خبر دهنده است که می‌گوییم فلانی در گفته خود صادق است و ملاک صدق در این مورد با مورد اول متفاوت است؛ در اولی ملاک مطابقت خبر با مخبر عنه است در خارج و در این جا ملاک مطابقت خبر با ما «فی الضمیر» و اعتقاد متکلم است. به همین دلیل اگر کسی خبری غیر مطابق با واقع که به آن اعتقاد دارد را بگوید اشتباه و خطا کرده است؛ نه این که دروغ گفته است، در حالی که خبر او کذب است.

۲.۳ - چند دیدگاه در ملاک صدق و کذب

در مورد ملاک صدق و کذب دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. محقق قمی در قوانین الاصول، ملاک صدق و کذب را مطابقت ظاهر کلام با واقع عنوان کرده و گفته ملاک، مطابقت مقصود متکلم از کلام با واقع نیست؛ لذا اگر کسی بگوید گنجشکی را دیدم در حالی که مقصود او از گنجشک کبوتر بوده و در واقع هم کبوتر را دیده، کلام او کذب است. اما مرحوم آشتیانی در کتاب القضاء خود این نظر را رد کرده و ملاک را مطابقت مراد متکلم از کلام با واقع قرار داده‌اند. این در حالی است که آیت‌الله سید مصطفی خمینی ملاک را مطابقت کلام با خارج به همراه علم به آن قرار داده‌اند و این برداشت را هم مستند به قول برخی از لغویون کرده‌اند که در نتیجه اگر کسی قولی را بدون علم به آن بگوید دروغ گفته و لو مطابق واقع باشد. برخی از محققان نظریه وی را رد کرده و با استناد به تفاوت معنایی خطاکار و کاذب در فهم عرفی، و نیز ضدیت کذب با صدق، معیار را همان مطابقت کلام با واقع می‌دانند بدون دخالت علم متکلم به آن. ثمرات این بحث در جواز توریه در حالت عادی آشکار می‌ شود که چون بحثی فقهی است به آن نمی‌پردازیم.

۲.۴ - نسبت تصدیقی در قضایا

نسبت تصدیقی اصلی اولی در قضایا، ملاک صدق و کذب آنها است و نه نسبت اخیر انحلالی. برای توضیح بیشتر، آن را در قالب مثالی توضیح می‌دهیم: اگر کسی بگوید: «شیخ حسن پیش من آمد»، این جمله به حداقل سه قضیۀ خبری قابل انحلال است. اول این که حسن موجود است. دوم این که او شیخ است. سوم این که پیش من آمد. این سه قضیه، قضایایی تصوری‌اند که از تحلیل یک قضیۀ تصدیقی که مقصود اصلی متکلم بوده به دست آمده است و در حقیقت این سه مورد مراد متکلم بالاصاله نبوده‌اند، بلکه به تبع بیان شده‌اند. حال اگر حسن اصلا موجود نباشد، بر اساس سه قضیه تصوری باید گفت متکلم سه دروغ گفته است: اول این که گفته حسن موجود است. دوم این که او شیخ است، و سوم این که پیش من آمد؛ در حالی که این گونه نیست بلکه متکلم فقط یک دروغ گفته و آن هم همان قضیه‌ای است که او به صورت تصدیقی آن را بیان کرده و مراد او از جمله بوده است و آن سه جمله منحله چون مقصود بالتبع برای او بوده‌اند، شامل اتصاف به صدق و کذب به صورت مستقل نمی‌شوند و همگی با هم یک کذب را به دنبال دارند.
[۸] اراکی، محمد علی، کتاب الصلاة، ج۲، ص۴۹، دفتر مؤلف، قم، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.


۲.۵ - وضع جملات خبری برای نسبت‌های خارجی

این است که قول مشهور بر این مبنا قرار گرفته است که جملات خبری برای نسبت‌های خارجی وضع شده‌اند که در نتیجه برای صدق یک قضیه به تطابق مفاد جمله با آن نسبت توجه می‌شود. اما برخی از علما این مبنا را قبول ندارند و اشکالاتی را بر آن وارد می‌دانند؛ از جمله این که قضایایی که مفاد هل بسیطه‌اند داخل در این حکم نمی‌شوند مثل «الانسان انسان». امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با قبول این اشکال، ملاک مشهور را صحیح می‌دانند و قضایایی که مفاد آنها هل بسیطه‌اند را خارج از مورد ملاک می‌دانند.



۱. ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقائیس اللغة، ج۳، ص۳۳۹، مصحح:عبد السلام محمد هارون، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
۲. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۶، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، تهران، چاپ اول، ۱۴۰۲ق.    
۳. جهامی، جیرار، موسوعة مصطلحات الفلسفة عند العرب، ص۳۷۲، مکتبة لبنان ناشرون.    
۴. صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، ج۱ ص۷۲۳، الشرکة العالمیة للکتاب.    
۵. تهانوی، محمد علی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۲، ص۱۰۷۰، مکتبة لبنان ناشرون     .
۶. خمینی موسوی، سید مصطفی، کتاب الصوم، ص۳۵۲، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ اول.    
۷. سبحانی تبریزی، جعفر، الرسائل الاربع، ج۴، ص۸۱، مقرر:حیدری، محسن، خلیل عاملی، سید طعان، کلانتری، علی اکبر، مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۸. اراکی، محمد علی، کتاب الصلاة، ج۲، ص۴۹، دفتر مؤلف، قم، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
۹. خمینی، روح الله، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (الرسائل)، ج۱، ص۱۴۱، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، چاپ اول.    
۱۰. حسینی روحانی قمی، سید صادق، فقه الصادق، ج۱۴، ص۴۲۷، دار الکتاب مدرسه امام صادق، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ملاک صدق و کذب».    



جعبه ابزار