منصور بن علی خوارزمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منصور بن علی خوارزمی (م حدود
۴۲۵ هـ.ق) ریاضیدان و منجم برجسته ایرانی، از خاندان آل عراق یا خوارزمشاهیان بود.
او شاگرد ابوالوفا جوزجانی و استاد ابوریحان بیرونی بود، هرچند بیرونی شاگردی او را نزد جوزجانی رد کرده است.
وی در دربار مأمونیان خوارزمشاهی فعالیت داشت و بعدها همراه دانشمندان دیگر به غزنین رفت.
از آثار مهم او می‌توان به اصلاح کتاب
منلائوس فی الکریات و
تهذیب التعالیم اشاره کرد.
برخی منابع ایشان را به دستور سلطان محمود غزنوی متهم به بداعتقادی و کشته‌شدن می‌دانند، اما این روایت مورد تردید است.
سال وفاتش را با اختلاف
۴۳۲ (هجری قمری) و حدود ۴۲۵ (هجری قمری) ذکر کرده‌اند.
ابونصر منصور بن علی بن عراق خوارزمی جعدی جیلی امیر ریاضیدان و منجم نامدار ایرانی،
از خاندان آل عراق یا خوارزمشاهیان بود.
ابونصر فرزند علی برادر محمد بن عراق خوارزمشاه می‌باشد و القاب دهقان کبیر و امیر که برای او به کار رفته، می‌تواند اشاره به انتساب او باشد.
ابونصر شاگرد
ابوالوفا جوزجانی بود و نزد او علم آموخت.
از شاگردان
منصور بن علی،
ابوریحان بیرونی می‌باشد.
بیرونی شاگردی ابونصر را نزد ابوالوفاء رد می‌کند و تلویحاً آن را نفی کرده است.
خوارزمی فعالیت علمیش بیشتر مربوط به روزگار حکومت علی بن مأمون و برادرش ابوالعباس مأمون خوارزمشاه است
که پدر آنان آل عراق را نابود کرد و سلسله مأمونیان خوارزمشاهی را بنیاد نهاد.
با این حال او در دستگاه مأمونیان ماند و نزد آنان از جایگاه مهمی برخوردار بود.
تا این‌که
سلطان محمود غزنوی دانشمندان
خوارزم را به
غزنین دعوت نمود، ابونصر و بیرونی به آن‌جا رفتند.
حکیم عمر خیام در یکی از رسائل خود نام او را در ردیف اول و طبقه عالی علمای ریاضی ذکر کرده است و کوشش‌های او را برای رسم هفت ضلعی مهم می‌داند.
سبکی به نقل از تاریخ خوارزم نوشته: ابونصر بسیار ثروتمند و صاحب املاک وسیع و ساکن روستایی نزدیک خوارزم بود و هنگامی که سلطان محمود به خوارزم رفت، او را به بهانه آن‌که در املاکش مسجدی بنا نکرد، به بداعتقادی متهم کرد و کشت. ۳
ولی بیشتر بزرگان این گزارش را از آن‌رو که بیرونی هیچ اشاره‌ای به آن نکرده خدشه وارد کرده‌اند.
خواجه نصیرالدین طوسی، ابونصر را بسیار ستوده است.
به گفته وی بعضی مسائل کتاب منلائوس که خطاهای بسیار در آن راه یافته بوده و ریاضیدانان چندی از جمله ماهانی و ابوالفضل هروی به تصحیح آن پرداخته بودند، تنها پس از
مطالعه رساله اصلاح کتاب منلائوس ابونصر بر او روشن شده است. او همچنین استدلال‌های ابونصر را در اثبات شکل مغنی نقل کرده است.
از
منصور آثار زیادی وجود دارد که به شرح زیر است:
• اصلاح کتاب منلائوس فی الکریات؛
• تهذیب التعالیم؛
• رسالة فی الاسطرلاب السرطانی المجنّح فی حقیقة بالطریق الصناعی؛
• رسالة فی براهین اعمال جدول التقویم فی زیج الحاسب؛
• رسالة فی البرهان علی حقیقة المسالة التی وقعت بین ابی حامد الصغانی و بین منجی الری (منازعة اعمال الاسطرلاب)؛
• رسالة فی البرهان علی عمل حبش فی مطالع السمت فی ذیجه؛
• رسالة فی البرهان علی عمل محمد بن صباح فی الاسطرلاب؛
• رسالة فی البرهان علی عمل محمد بن صباح فی امتحان الشمس؛
• رسالة فی تصحیح ما وقع لابی جعفر الخازن من السهو فی ذیج الصفائح؛
• رسالة فی الجواب عن بعض مسائل الهندسه؛
• رسالة فی حل شبهة عرضت له فی المقالة الثالثة عشرة من کتاب الاصول؛
• رسالة فی الدوائر التی تحد الساعات الزمانیه و بعض ما یتصل باعمال الاسطرلاب؛
• رسالة فی صنعة الاسطرلاب بالطریق الصناعی؛
• رسالة فی کشف عوار الباطنیه بما موّهوا علی عامتهم فی رؤیة الاهله؛
• رسالة فی مجازات الداوئر السموت فی الاسطرلاب؛
• رسالة فی معرفة تقویم الجداول المسمات بجدول الدقائق؛
• رسالة فی معرفة القسی الفلکیه بعضها من بعض بطریق غیر طریق معرفتها بالشکل القطاع و النسبة المولفه؛
• فصل من کتاب فی کریة السماء؛
• السموت؛
• علة تنصیف التعدیل عند اصحاب السند هند؛
• المجسطی شاهی؛
• تصحیح کتاب ابراهیم بن سنان فی تصحیح اختلاف الکواکب العلویه.
خوارزمی سال وفاتش را با اختلاف ۴۳۲ (هجری قمری)
و حدود ۴۲۵ (هجری قمری)
ذکر کرده‌اند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «منصور بن علی خوارزمی»، ج۳، ص۳۸۹.
