منظور از فضل و رحمت خدا در آیات قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فضل،
رحمت،
امام علی،
حضرت زهرا.
پرسش: عبارت «و لولا فضل الله علیکم و رحمته» در آیات متعددی از
قرآن کریم آمده است. بر اساس روایات، آیا مراد از این «فضل» و «رحمت»،
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امام علی (علیه‌السّلام)، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) و دیگر ائمه هستند؟
پاسخ اجمالی: معنای این آیه این است که اگر فضل خدا در دنیا به سبب انواع نعمت‌ها از جمله
توبه، و رحمتش در
آخرت به سبب
عفو و غفران نبود، هیچ‌کسی به
رستگاری نمی‌رسید. فضل و رحمت الهی است که موجب نجات انسان‌ها از آلودگی‌ها و انحرافات و گناهان می‌شود؛ بنابراین نه تنها عموم مردم، بلکه
پیامبران الهی نیز نیازمند فضل و رحمت پروردگارند. در برخی روایات، فضل و رحمت الهی را به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امام علی (علیه‌السّلام) و حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) و
ولایت ائمه (علیه‌السّلام) تفسیر شده کرده‌اند.
خدای متعال در مورد فضل و رحمتش نسبت به بندگان در آیات متعددی، مانند آیات زیر می‌فرماید:
«
... وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ اَحَدٍ اَبَداً...؛
و اگر فضل و رحمتی که خدا بر شما ارزانی داشته است نمی‌بود، هیچ‌یک از شما هرگز روی پاکی نمی‌دیدید.» یا «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ اِلاَّ قَلیلا؛ اگر فضل و رحمت خدا نبود، جز اندکی، همگان از
شیطان پیروی می‌کردید.»
معنای این آیات این است که اگر فضل خدا در دنیا به سبب انواع نعمت‌ها از جمله توبه، و رحمتش در آخرت به سبب عفو و غفران نبود که برای انسان مقدر کرده، هیچ‌کسی به رستگاری نمی‌رسید.
بی‌گمان فضل و رحمت الهی است که موجب نجات انسان‌ها از آلودگی‌ها و انحرافات و گناهان می‌شود؛ چرا که از یک‌سو
عقل را به انسان داده، و از سوی دیگر وجود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و احکامی که از طریق
وحی نازل می‌گردد، علاوه بر این مواهب، توفیقات خاص او و امدادهای غیبی‌اش که شامل حال انسان‌های آماده و مستعد می‌گردد، مهم‌ترین عامل پاکی و
تزکیه است.
بر این اساس، نه تنها عموم مردم، بلکه پیامبران الهی نیز نیازمند این «فضل» و «رحمت» پروردگارند؛ از این‌رو
خداوند خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نمی‌شد، گروهی از کافران تصمیم داشتند که تو را گمراه کنند...»
گفتنی است که خدای متعال دو نوع تفضل و رحمت نسبت به بندگان دارد: رحمت عام و رحمت خاص.
رحمت عامش نسبت به جمیع بندگان است، از طریق فرستادن پیامبران، انزال کتب و جعل احکام برای هدایت و ارشاد بندگان. اما رحمت خاصش نسبت به مؤمنان است. هر چه
ایمان آنها قوی گردد، هر چه تقوای آنها بیشتر شود، هر چه عبادات آنها خالص‌تر گردد، اسباب بهتر و بالاتر بر آنها فراهم می‌فرماید و میل و رغبت آنها زیادتر می‌شود که معنای توفیق است.
اما در برخی روایاتی که ناظر به
بطون قرآن هستند، فضل و رحمت الهی به صورت‌های مختلفی تفسیر شده که در اینجا به چند مورد از آنها اشاره می‌کنیم.
دسته اول روایاتی هستند که در آنها فضل و رحمت الهی را، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امام علی (علیه‌السّلام) تفسیر کرده‌اند:
امام صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر آیه «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، فرموده که فضل خدا، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و رحمت خدا، علی (علیه‌السّلام) است.
این مضمون، از
ابن عباس نیز نقل شده است.
علت این‌که در این روایات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فضل و امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) رحمت خوانده شده، این است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نعمتی است که خدای تعالی او را به عالمیان ارزانی داشته؛ چون به وسیله آن حضرت پیام‌هایی فرستاده که مواد هدایت عالمیان است، و علی (علیه‌السّلام) اولین فاتح باب ولایت و فعلیت دهنده نعمت
هدایت است، پس آن جناب رحمت است.
بر اساس نقلی در تفسیر «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ»، گفته شده است، فضل خدا، علی (علیه‌السّلام) و رحمتش فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است.
در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام)، فضل خدا به رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و رحمتش به ولایت ائمه (علیهم‌السّلام) نیز تعبیر شده است.
قابل توجه است که تمام این تفاسیر باطنی، منافاتی با تفسیر ظاهری از این آیات ندارد که شامل هر فضل و رحمتی می‌شود.
سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله "منظور از فضل و رحمت خدا در آیات قرآن"، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۰/۱۵.
