• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

موفق‌الدین خزرجی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



موفق‌الدین، خزرجی، مورخ ، ادیب ، شاعر و نثرنویس یمنی قرن هشتم بوده است.

فهرست مندرجات

۱ - بیوگرافی
۲ - نسب
۳ - ملقب به زبیدی
۴ - نسبت خزرجی
۵ - معروف به ابوهاس
۶ - نیاکان
۷ - جد خزرجی
۸ - تمجید زمخشری از جد خزرجی
۹ - تمجید از زمخشری
۱۰ - ولادت
۱۱ - وفات پدر خزرجی
۱۲ - وفات پدر خزرجی
۱۳ - تزیین کاری مدارس و کاخ ها
۱۴ - تزیین کاری مسجد
۱۵ - اساتید علم قرائت
۱۶ - مدرس علم قرائت
۱۷ - فراگیری فقه و حدیث
۱۸ - علاقه به تاریخ
۱۹ - تبحر در علم انساب
۲۰ - جانبداری از یمنی ها
۲۱ - دیدار با ابن حجر عسقلانی
۲۲ - خزرجی مورخ طراز اول
۲۳ - تشرف به مکه برای حج نیابتی
۲۴ - مذهب خزرجی
۲۵ - وفات
۲۶ - تألیفات خزرجی درباره یمن
۲۷ - آثار
       ۲۷.۱ - دیوان شعر
              ۲۷.۱.۱ - قصیده بائیه
              ۲۷.۱.۲ - قصیده دامغه
       ۲۷.۲ - طراز اَعلام‌الزمن فی طبقات اعیان‌الیمن
              ۲۷.۲.۱ - محتوای کتاب
              ۲۷.۲.۲ - شیوه نگارش کتاب
              ۲۷.۲.۳ - تاریخ اتمام کتابت
              ۲۷.۲.۴ - فصل بندی کتاب
              ۲۷.۲.۵ - نسخه های متعدد
              ۲۷.۲.۶ - چاپ
       ۲۷.۳ - العسجدالمسبوک و الجوهرالمحبوک
              ۲۷.۳.۱ - مولف کتاب
              ۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب
              ۲۷.۳.۳ - بخشهای مختلف کتاب
                     ۲۷.۳.۳.۱ - مطالب بخش اول
                     ۲۷.۳.۳.۲ - مطالب بخش دوم
              ۲۷.۳.۴ - نسخه دیگر کتاب
              ۲۷.۳.۵ - موضوع کتاب
              ۲۷.۳.۶ - محتوای کتاب
       ۲۷.۴ - العقوداللؤلؤیة فی تاریخ
              ۲۷.۴.۱ - موضوع کتاب
              ۲۷.۴.۲ - شیوه نگارش
              ۲۷.۴.۳ - مولف کتاب
              ۲۷.۴.۴ - نسخه های دیگر
              ۲۷.۴.۵ - ترجمه انگلیسی
       ۲۷.۵ - الکفایة و الاعلام
              ۲۷.۵.۱ - موضوع کتاب
              ۲۷.۵.۲ - ابواب مختلف کتاب
              ۲۷.۵.۳ - شیوه نگارش
              ۲۷.۵.۴ - مشابهت با کتاب العسجدالمسبوک
              ۲۷.۵.۵ - منابع کتاب
              ۲۷.۵.۶ - نسخه های مختلف کتاب
              ۲۷.۵.۷ - انتشار کتاب
       ۲۷.۶ - المحصول فی انتساب بنی‌الرسول
              ۲۷.۶.۱ - موضوع کتاب
       ۲۷.۷ - مرآة‌الزمن فی تاریخ زبید و عدن
۲۸ - پانویس
۲۹ - منبع


خزرجی، موفق‌الدین، مورخ، ادیب، شاعر و نثرنویس یمنی قرن هشتم بوده است.


نام و نسبش ابوالحسن علی‌ بن حسن‌ بن ابی‌بکر بن حسن بن علی بن وَهّاس خزرجی است،


و چون از زَبیدِ یمن برخاسته، زبیدی خوانده شده است .
[۱] ابن حجرعسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر،ج ۶، ص ۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶
[۲] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۵، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
.


نسبت خزرجی نیز به سبب انتسابش به قبیله خزرج از انصار است، از همین‌رو به انصاری نیز شهرت یافته است.
[۳] ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، ج۱، ص۴۵۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
[۴] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۷۸، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.



خزرجی همچون جدش به ابوهّاس معروف است.
[۵] ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، ج۱، ص۴۵۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
[۶] ج ۲، ستون ۱۰۸، اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.



نیای اعلای او، حمزة‌ بن سلیمان ، والی مکه و از شُرفای این شهر بود و جدش، ابوالحسن عُلَیّ بن عیسی‌ بن حمزة‌ بن سلیمان ، معروف به ابن وهّاس (متوفی بعد از ۵۰۰)، به دنبال حوادثی از یمن به مکه گریخت و در آن‌جا اقامت گزید.


او عالمی بخشنده، ادیب، شاعر و نثرنویس بود و تألیفاتی داشت.


زَمَخشری ، ادیب و مفسر معروف، کتاب تفسیر خود، الکشاف ، را به نام او نوشت و گفته شده‌است که قصایدی در مدح او گفت و از وی روایت کرد.


عُلَی‌ بن عیسی نیز در اشعارش زمخشری را ستایش نمود و مطالبی را نزد او قرائت کرد.
[۸] یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «ثَلَبوت»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۹] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ـ ۱۸۳۳، ذیل «حُراضان»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۲] یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «حُلَیفات»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۱۴] یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «زَمخشر»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۱۵] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ـ ۱۸۳۳، ذیل «شَمیسی»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۶] یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «شَمیسی»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۱۷] صفدی، الوافي بالوفيات، ج۲۱، ص۳۷۶.
[۱۸] ابن‌عماد، ج۷، ص۹۸.



از زندگی موفق‌الدین خزرجی آگاهی اندکی در دست است. ابن‌حجر عسقلانی
[۲۰] ابن‌حجر عسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
تولد وی را حدود ۷۴۰ نوشته و بُرَیهی (از علمای سده نهم) آن را پس از ۷۳۰ ذکر کرده است، اما با توجه به آنچه خزرجی در کتاب خود، العِقْدالفاخر
[۲۲] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۳، ص۱۳۶۲، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
آورده، خزرجی در ۷۳۲ به دنیا آمده است.


پدر خزرجی در سال ۷۵۹ درگذشت.
[۲۳] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۸۵ـ ۵۸۶، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
[۲۴] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۳، ص۱۳۶۲، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
، آورده، خزرجی در ۷۳۲ به دنیا آمده است.


پدر خزرجی در سال ۷۵۹ درگذشت
[۲۵] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۸۵ـ ۵۸۶، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
.


خزرجی مدتی به تزیین مدارس و کاخهای شاهی می‌پرداخت و نامش در پاره‌ای بناها، از جمله مدرسه منسوب به ملک افضل عباس بن علی رسولی (حک: ۷۶۴ـ ۷۷۸) موسوم به مدرسه افضلیه (تأسیس ۷۶۵، در تَعِزّ)، ثبت شده است.


در سال ۷۸۵ نیز که مقدم و استاد هنرمندان تزیین بنا بود، کار تزیین مسجدی را در زبید به عهده داشت
[۲۸] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج ۱، ص ۵۸۹ـ۵۹۰، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
.


در عین حال، خزرجی به تحصیل علم پرداخت و علم قرائات را نزد محمد بن عثمان بن شُنَیْنه آموخت.


سپس خود به تدریس این علم اشتغال جست و در ۷۹۱ از طرف ملک اشرف اسماعیل‌ بن عباس رسولی (حک: ۷۷۸ـ ۸۰۳) به عنوان مدرّس قرائات در مسجدجامع اشرفی در قریه مملاح تعیین شد.


وی همچنین نزد علمای زبید و کسانی که از دیگر بلاد اسلامی به آن‌جا می‌رفتند، حدیث و فقه و ادب و زبان عربی را فراگرفت. برای نام شماری از استادان و شاگردان وی
[۳۱] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۷۱ـ۷۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
.


او به تعلیم و تعلم ادب و زبان عربی اشتغال داشت و شیفته تاریخ بود و در نگارش آن مهارت یافت
[۳۲] ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۳۳] ابن‌حجر عسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.



افزون بر این، خزرجی در علم انساب نیز متبحر بود و ازاین‌رو نَسّابه نیز خوانده شده است.
[۳۶] حاجی خلیفه، ج۱، ص۳۱۰.



او همچون پیشینیان خود از یمنی‌ها ( اعراب قحطانی در جنوب جزیرة‌العرب) در برابر مُضَری‌ها ( اعراب عَدنانی در شمال جزیرة‌العرب) جانبداری می‌کرد و این مطلب در اشعار و رسائل او پیداست
[۳۷] ابن‌حجرعسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱،ص ۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
؛.


ابن‌حجر عسقلانی در زبید با خزرجی دیدار کرد و وی در نامه‌ای ستایش‌آمیز و مشتمل بر نظم و نثر ابن‌حجر را ستوده است.
[۳۹] ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۴۰] ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.



خزرجی مورخ طراز اول بنورسول و نزد ملک‌اشرف اسماعیل‌ بن عباس مقرب بود.
[۴۱] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۰، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۴۲] ۶۲ـ۶۳، راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.



در سال ۷۸۴ ملک اشرف وی را برای ادای حج از طرف مادر خود نایب کرد و چون از حج بازگشت، خراج زمین و نخلستانش را به او بخشید.
[۴۴] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.



وی شافعی مذهب بود
[۴۵] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۷۸، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.



و در اواخر ۸۱۲ در زَبید درگذشت.
[۴۶] ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۴۷] ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
گفته شده‌است که هنگام وفات بیش از هفتاد سال داشت
[۴۹] ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
و اگر سال تولد وی را ۷۳۲ بدانیم، تقریبآ هشتاد سال زیسته است.
[۵۰] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.



خزرجی درباره یمن سه کتاب تاریخ تألیف کرده است: ۱) به شیوه سالشمار، ۲) براساس نام بزرگان به ترتیب الفبا، ۳) براساس دولت‌ها و شاهان
[۵۱] ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۵۲] ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۵۳] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
.



۲۷.۱ - دیوان شعر

دیوان شعر
[۵۴] اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، ستون ۷۲۸
که مفقود است.

۲۷.۱.۱ - قصیده بائیه

از خزرجی نسخه‌ای از قصیده بائیه و شرح آن،
[۵۵] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
قصیده‌ای مفصّل در رثای ملک‌افضل و اشعاری درباره اجتماع علما و مدرّسان در مسجدجامع مملاح در دست است.

۲۷.۱.۲ - قصیده دامغه

«قصیده دامغه» خزرجی معروف به «الدَوْحة‌الیعربیة و النَفْحة‌الخزرجیة» را رنه باسه با عنوان متن‌الخزرجیه تحقیق و در الجزایر (۱۹۰۲) منتشر کرده است.
[۵۸] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۸۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.


۲۷.۲ - طراز اَعلام‌الزمن فی طبقات اعیان‌الیمن

طِراز اَعلام‌الزَّمَن فی طبقات اَعیان‌الیمن
[۵۹] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
که از آن با عنوانهای العقدالفاخر الحسن فی طبقات اعیان (یا اکابر) اهل‌الیمن
[۶۰] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
[۶۱] اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۱۰۸، در حاجی خلیفه، ج ۴.
[۶۲] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۴، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۶۳] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۶۴] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
و ترتیب فقهاءالیمن نیز یاد شده است. سخاوی
[۶۶] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّالتاریخ، ج۱، ص۶۲، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
، از آن با عنوان تاریخ‌الیمن نیز یاد کرده است.

۲۷.۲.۱ - محتوای کتاب

این کتاب در شرح حال بزرگان و مشاهیر یمن (از علما و ادبا و شاهان)، به ترتیب الفبایی، در دو یا سه جلد و مشتمل بر سی باب بود که خزرجی، آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرد
[۶۷] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
[۶۸] عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۹۷۲.
[۶۹] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۷۰] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، ،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۷۱] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.


۲۷.۲.۲ - شیوه نگارش کتاب

او در نگارش این کتاب از شیوه بهاءالدین محمد بن یوسف جَنَدی (متوفی ۷۳۲) در السلوک فی طبقات العلماء و الملوک پیروی کرده و ضمن تهذیب و ترتیب کتاب جندی، ذیلی بر آن نوشته است.

۲۷.۲.۳ - تاریخ اتمام کتابت

وی در سال ۸۰۰ از تألیف کتاب فراغت یافته و در ۸۰۱، پاکنویس آن را به پایان رسانده‌است
[۷۲] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۳۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
[۷۳] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۵، ص۲۵۱۰، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
[۷۴] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۷۵] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
[۷۶] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، ،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۷۷] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
برای شماری از منابع مؤلف و نویسندگانی که از این کتاب بهره گرفته‌اند.
[۷۸] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۱۱۸ـ۱۴۹، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.


۲۷.۲.۴ - فصل بندی کتاب

طراز اعلام‌الزمن با مقدمه‌ای کوتاه و تاریخی در معرفی یمن و فضل آن، تاریخ و اهمیت آن و سپس سیره پیامبر اکرم و نخستین خلفا آغاز می‌شود و تاریخ خلفای اسلامی تا رویدادهای مصر در زمان سلطان برقوق (متوفی ۸۰۱) را در برمی‌گیرد. پس از آن، بخش اصلی کتاب با تراجم رجال (۲۸ باب) به ترتیب الفبایی می‌آید. در پایان، یک باب به ذکر کسانی که به کُنیه معروف بوده‌اند و بابی دیگر به ذکر مشاهیر زنان یمن اختصاص دارد.
[۷۹] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۸۰] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).


۲۷.۲.۵ - نسخه های متعدد

منابع به وجود نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه امام یحیی در صنعا، کتابخانه تیموریه در قاهره، کتابخانه موزه بریتانیا (تراجم از حروف الف تا ح) و کتابخانه لیدن اشاره کرده‌اند
[۸۱] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۸۲] پانویس ۳، راضی دَغفوس، ج۱، ص۶۴، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۸۳] عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۹۷۲.
[۸۴] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
. طراز اعلام‌الزمن به کوشش عبداللّه‌ بن محمد حبشی و مصطفی عبدالکریم خطیب در سه مجلد به چاپ رسیده است (ریاض ۱۴۳۰/۲۰۰۹). همچنین به نسخه‌هایی با عنوان العقدالفاخر در صنعا و موزه بریتانیا (از حرف ظاء تا باب سی‌ام) اشاره شده‌است
[۸۵] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۵، قاهره ۱۹۷۴.
[۸۶] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۸۷] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۸۸] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.


۲۷.۲.۶ - چاپ

این کتاب به کوشش عبداللّه‌ بن قائد عَبّادی و دیگران در پنج جلد به چاپ رسیده است.

۲۷.۳ - العسجدالمسبوک و الجوهرالمحبوک

العَسْجَدالمَسبوک و الجَوهرالمَحبوک/ المحکوک (یا الزَّبَرْجَدالمحکوک) فی اخبار/ فی سیره الخلفاء و الملوک؛ برای عنوانهای مختلف این کتاب.
[۸۹] ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۰ـ۹۵۱، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
[۹۰] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۱ـ۱۴، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.


۲۷.۳.۱ - مولف کتاب

درباره مؤلف این کتاب اختلاف است. در پاره‌ای از نسخه‌های آن، کتاب به خزرجی و در برخی دیگر به ملک اشرف رسولی منسوب شده است.
[۹۱] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۷، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
[۹۲] ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۱ـ۹۵۶، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
برخی نویسندگان متقدم
[۹۳] علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۲۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
[۹۵] اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۱۰۱، ، در حاجی خلیفه، ج ۴.
[۹۶] عبداللّه طیب‌ بن عبداللّه ابومخرمه، تاریخ ثغرعدن، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ اسکار لوفگرن، لیدن ۱۹۳۶ـ) ۱۹۵۰ (.
و مؤلفان متأخر
[۹۷] بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۳، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
[۹۸] نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۳۹ـ۴۴۰، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
[۹۹] نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۴۴ـ۴۴۵، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
این کتاب را به ملک اشرف رسولی نسبت داده‌اند. شاکر محمود عبدالمنعم نیز این انتساب را پذیرفته و بخشی از کتاب را تصحیح و با عنوان العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک منتشر کرده است (بغداد، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵). او احتمال داده که خزرجی مؤلف کتابی دیگر با عنوان العسجدالمسبوک و الزبرجدالمحکوک فیمن وَلِیَالیمن من الملوک بوده است
[۱۰۰] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۵ـ۲۴، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
برای این نسخه.
[۱۰۱] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۰۲] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۱۰۳] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
با این حال، اکوع
[۱۰۴] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
و ایمن فؤاد سید
[۱۰۵] ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۳ـ۹۵۵، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
[۱۰۶] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
انتساب العسجد را به خزرجی ترجیح داده و گفته‌اند وی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است.

۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب

العسجدالمسبوک کتابی تاریخی و عمومی به شیوه سالشمار است و با رویدادهای سال ۸۰۳ پایان می‌یابد.

۲۷.۳.۳ - بخشهای مختلف کتاب

این کتاب دارای دو بخش و هر بخش دارای پنج باب در چند فصل بوده است.

۲۷.۳.۳.۱ - مطالب بخش اول

بخش اول این مطالب را دربرداشته است: سیره پیامبر ، نخستین خلفای پیامبر ، صحابه ، خلفای اموی و عباسی، ائمه زیدیه (از نوادگان امام حسن علیه‌السلام)، امامیه و ائمه دوازده‌گانه ، و اسماعیلیه .
[۱۰۷] مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.


۲۷.۳.۳.۲ - مطالب بخش دوم

مطالب بخش دوم نیز عبارت بوده‌اند از: ملوک مصر و شام (از جمله ایوبیان و ممالیک)، افریقیا، قَیْروان، اندلس، مغرب اقصا، ملوک صنعا، عدن، و زبید و امرا و وزرای آن.
[۱۰۸] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۰۹] ۳۴، شاکر محمود عبدالمنعم، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۱۱۰] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۱۱۱] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
اگرچه نسخه‌های متعددی از این کتاب مانده است
[۱۱۲] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۱۳] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج ۲، ص ۲۳۸، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۱۱۴] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۱۱۵] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
متن کامل آن اکنون در دست نیست. در نسخه کتابخانه الجامع‌الکبیر در صنعا، پس از مقدمه‌ای درباره سیره پیامبر در هجده فصل، به ذکر حوادث دوران خلفا در پنج باب پرداخته شده که هر باب دارای چند فصل است. این نسخه با فصل ۲۴ در ذکر خلافت مستکفی‌باللّه پایان می‌یابد.
[۱۱۶] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.


۲۷.۳.۴ - نسخه دیگر کتاب

نسخه شماره ۳۸۶۳ دارالکتب المصریه شامل قسمتی از بخش اول کتاب، از خلافت مطیع تا سقوط بغداد در ۶۵۶ (فصلهای ۲۵ تا۴۰) است.
[۱۱۷] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۲۶ـ۲۹، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۱۱۸] بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۵، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).


۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب

آغاز نسخه عکسی موجود در کتابخانه آصفیه حیدرآباد دکن (ش ۱۸) نیز که راجع به بخش دوم العسجدالمسبوک است، ناقص و فقط مشتمل بر تاریخ ائمه زیدیه یمن، دیلم، ائمه اسماعیلی و فاطمیان مصر و بخشهای دیگری از باب اول (ملوک مصر و شام) تا رویدادهای ۷۷۵ است. دیگر بابهای بخش دوم کتاب هم تاکنون به دست نیامده است.
[۱۱۹] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۳۰، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۱۲۰] بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۳، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
[۱۲۱] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.


۲۷.۲.۱ - محتوای کتاب

العسجدالمسبوک حاوی اطلاعاتی درباره اوضاع سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فکری یمن و عراق است که پاره‌ای از این مطالب را در جای دیگر نمی‌توان یافت.
[۱۲۲] بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۳۱، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
این کتاب افزون بر حوادث سیاسی خلفا و شاهان که محور اصلی آن را شکل می‌دهد، مشتمل بر شرح‌حال علما، محدّثان، شعرا، ادبا، امرا، سرداران، فقها، صوفیان و افرادی است که در برخی زمینه‌های اجتماعی نامبردار بودند.
[۱۲۳] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
ابن‌دَیْبَع (متوفی ۹۴۴)، دیگر مورخ یمنی، با تلخیص العسجدالمسبوک، و افزودن مطالبی درباره تاریخ بنورسول و دولت طاهریان یمن، قرّة‌العیون فی اخبار الیمن المیمون را تألیف کرده است.
[۱۲۴] ابن‌دیبع، کتاب قرّة‌العیون باخبار الیمن المیمون، ج۱، ص۱۵، چاپ محمد بن علی اکوع،) بیروت (۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.


۲۷.۴ - العقوداللؤلؤیة فی تاریخ

العقوداللؤلؤیة فی تاریخ/ اخبار الدولة‌الرسولیة،

۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب

این کتاب تاریخ دولت بنورسول یمن را از زمان تأسیس آن به دست ملک منصور عمر بن علی در ۶۲۶ تا پایان حکومت ملک اشرف اسماعیل (متوفی ۸۰۳) در بردارد.

۲۷.۴.۲ - شیوه نگارش

مؤلف حوادث را به صورت سال به سال با ذکر ماه ثبت کرده و ذیل حوادث هر سال، شرح‌حال درگذشتگان آن سال را آورده است
[۱۲۶] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۲۷] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۱۲۸] مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۷۹، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.


۲۷.۳.۱ - مولف کتاب

اگر چه خود خزرجی
[۱۲۹] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۲۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
و همچنین سخاوی این کتاب را به ملک‌اشرف اسماعیل نسبت داده‌اند، اما محققان معاصر گفته‌اند که خزرجی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است.
[۱۳۱] ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۰ـ۹۵۶، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
[۱۳۲] اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۸، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
به نظر می‌رسد خزرجی العقود را از بخش راجع به تاریخ بنورسول در کتاب دیگرش الکفایه (ادامه مقاله) استخراج کرده باشد.
[۱۳۳] ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۲ـ۹۵۳، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
[۱۳۴] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۱۳۵] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج ۲، ص ۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.


۲۷.۴.۴ - نسخه های دیگر

نسخه‌های متعددی از العقود باقی مانده‌است
[۱۳۶] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
. این کتاب را نخست محمد بسیونی عسل تصحیح کرد که در ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲/ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴ در دو جلد در قاهره منتشر شد.
[۱۳۷] عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۳۰، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۸] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۱، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۱۳۹] یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۸۲۲، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۱۴۰] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۴، پانویس :۵ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۸،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
چاپ جدید العقود به کوشش محمد بن علی اکوع حِوالی (بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳) صورت گرفته است.

۲۷.۴.۵ - ترجمه انگلیسی

سرجیمز ردهاوسالعقود را به انگلیسی ترجمه کرد و پس از وفاتش، ادوارد براونو نیکلسونآن را در سه جلد در لندن به چاپ رساندند (۱۳۲۴ـ۱۳۲۵/۱۹۰۶ـ۱۹۰۷؛
[۱۴۱] الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، ذیل «علی‌ بن حسن‌الخزرجی»، صنعا ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «علی‌ بن حسن الخزرجی» (از حسین عبداللّه عمری).
که در آن سال چاپ اثر ۱۹۰۶ـ۱۹۱۸ نوشته شده است.

۲۷.۵ - الکفایة و الاعلام

الکفایة و الاعلام فیمن وَلیَ الیمنَ و سَکَنَ‌ها فی الاسلام/ مِن اهل الاسلام/ من ملوک الاسلام،

۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب

که موضوع آن تاریخ دودمانهای اسلامی حاکم در یمن از روزگار پیامبر اکرم تا زمان مؤلف است.
[۱۴۲] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۴۳] عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۶۶، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۴] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.


۲۷.۵.۲ - ابواب مختلف کتاب

به گفته مؤلف، این کتاب دارای پنج باب بوده، اما تاکنون فقط بابهای چهارم و پنجم آن به دست آمده است و از محتوای بابهای اول تا سوم اطلاعی در دست نیست. باب چهارم، درباره رویدادهای یمن از آغاز اسلام تا سده سوم، در ده فصل تنظیم شده است. باب پنجم آن به تاریخ شهر زَبید و دولتهای حاکم در آن‌جا از سده سوم تا سال ۸۰۳ اختصاص دارد و مشتمل بر دوازده فصل است.
[۱۴۵] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۴۶] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۷ـ ۶۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۱۴۷] مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۷۹، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.


۲۷.۴.۲ - شیوه نگارش

مؤلف در این کتاب حوادث را به شیوه سالشمار ذکر کرده و در بخش دوم آن، در ذیل حوادث به ذکر درگذشتگان هر سال پرداخته است. در این کتاب اوضاع اقتصادی، عمرانی، ادبی، فکری و اجتماعی در کنار اوضاع سیاسی بررسی شده‌اند.
[۱۴۸] نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۶، ص ۵۰۲ـ۵۱۵، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).


۲۷.۵.۴ - مشابهت با کتاب العسجدالمسبوک

بخشهای باقی‌مانده الکفایة از جهاتی با برخی نسخه‌های العسجدالمسبوک، از جمله نسخه کتابخانه حرم مکّی، کاملا یکسان است. هر دو کتاب به حوادث ۸۰۳ پایان می‌یابند و تقسیم‌بندی دو کتاب و محتوای آن‌ها همسان است، به گونه‌ای که گویا یک کتاب با دو عنوان‌اند. این احتمال هست که الکفایة همان کتاب العسجدالمسبوک باشد که در عین حال بخشی از تاریخ عمومی دولتهای اسلامی به نام العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی اخبار الخلفاء و الملوک است
[۱۴۹] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۱۵۰] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۷ـ۷۴، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۱۵۱] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۵۲] نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۴۵ـ ۴۵۲، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
به خصوص که بریهی کتاب العسجد را مجموعه چند کتاب تاریخی دانسته است.

۲۷.۵.۵ - منابع کتاب

خزرجی در تألیف الکفایة از منابعی همچون تاریخ صنعاء اثر احمد بن عبداللّه رازی بهره گرفته است. الکفایة خزرجی منبع مهم مورخانی همچون ابن‌دَیبَع (متوفی ۹۴۴) در قُرّة‌العیون فی تاریخ الیمن‌المیمون و یحیی بن حسین‌ابن‌قاسم (متوفی بعد از ۱۰۹۹) در غایة‌الامانی فی تاریخ‌القطر الیمانی بوده است.
[۱۵۴] راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
[۱۵۵] حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۷۵، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.


۲۷.۵.۶ - نسخه های مختلف کتاب

از الکفایه نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های جهان از جمله در کتابخانه ملی فرانسه، جامع‌الکبیر صنعا و کتابخانه خدابخش هند نگهداری می‌شود
[۱۵۶] ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۵۷] کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
حبشی، مصادر، ص ۴۱۸؛.
[۱۵۸] شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.


۲۷.۵.۷ - انتشار کتاب

راضی دغفوس پنج فصل نخست این کتاب را که مشتمل بر رویدادهای سده‌های اول تا سوم است، با نام «الیمن فی عهد الولاة» تحقیق و در ۱۹۷۹، در مجله کلیة الآداب و العلوم الانسانیة (ش ۱۰۷ـ۱۰۸) منتشر کرده است.
[۱۵۹] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۸۶، پانویس ۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
قاسم جواد خلف جیزانی نیز الکفایه و الاعلام را به صورت رساله‌ای دانشگاهی (بغداد ۱۹۹۵) تحقیق و بررسی کرده است
[۱۶۰] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۸۶، پانویس ۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
.

۲۷.۶ - المحصول فی انتساب بنی‌الرسول

المحصول فی انتساب بنی‌الرسول،

۲۷.۳.۲ - موضوع کتاب

این کتاب در اصل شرح قصیده میمیه‌ای از حارث الرائش، پادشاه حِمْیری یمن، بوده است و مؤلف آن را درباره صحت نسب بنورسول
[۱۶۱] علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۲۰ - ۲۱، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
و احتمالا در ردّ سخن کسانی که نسب آنان را به ترکمن‌ها می‌رساندند، تألیف کرده است
[۱۶۲] عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
[۱۶۳] مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۸۰، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
این کتاب در دست نیست.

۲۷.۷ - مرآة‌الزمن فی تاریخ زبید و عدن

مرآة‌الزَّمَن فی تاریخ زبید و عَدَن
[۱۶۴] اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۴۵۸، ، در حاجی خلیفه، ج ۴.
[۱۶۵] اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، ستون ۷۲۸،، در حاجی خلیفه، ج ۵.

منابع :
(۱) ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
(۳) ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن‌دیبع، کتاب قرّة‌العیون باخبار الیمن المیمون، چاپ محمد بن علی اکوع،) بیروت (۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
(۵) ابن‌عماد.
(۶) عبداللّه طیب‌ بن عبداللّه ابومخرمه، تاریخ ثغرعدن، چاپ اسکار لوفگرن، لیدن ۱۹۳۶ـ) ۱۹۵۰ (.
(۷) اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
(۸) ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
(۹) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۷۴.
(۱۰) بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
(۱۱) عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۲) اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.
(۱۳) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه ، ج ۵.
(۱۴) حاجی خلیفه.
(۱۵) عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، دمشق ۱۹۷۲.
(۱۶) عبداللّه محمد حبشی، مصادرالفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
(۱۷) مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۱۸) علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
(۱۹) علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۰) راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
(۲۱) محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۲) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّالتاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۲۳) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن‌التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
(۲۴) یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۵) شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۲۶) صفدی.
(۲۷) حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۸) نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵ (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
(۲۹) الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعا ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «علی‌ بن حسن الخزرجی» (از حسین عبداللّه عمری).
(۳۰) یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۳۲) کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.


۱. ابن حجرعسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر،ج ۶، ص ۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶
۲. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۵، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۳. ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، ج۱، ص۴۵۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
۴. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۷۸، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۵. ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، ج۱، ص۴۵۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
۶. ج ۲، ستون ۱۰۸، اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.
۷. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ ۱۸۳۳، ذیل «ثَلَبوت»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.    
۸. یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «ثَلَبوت»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۹. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ـ ۱۸۳۳، ذیل «حُراضان»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۰. یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «حُراضان»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.    
۱۱. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ذیل «حُلَیفات»، ج۴، ص۱۸۳۲ ۱۸۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.    
۱۲. یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «حُلَیفات»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۱۳. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ ۱۸۳۳، ذیل «زَمخشر»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.    
۱۴. یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «زَمخشر»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۱۵. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۸۳۲ـ ۱۸۳۳، ذیل «شَمیسی»، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۶. یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ذیل «شَمیسی»، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۱۷. صفدی، الوافي بالوفيات، ج۲۱، ص۳۷۶.
۱۸. ابن‌عماد، ج۷، ص۹۸.
۱۹. محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ذیل «زَمَخْشَر»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.    
۲۰. ابن‌حجر عسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۲۱. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۱، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۲. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۳، ص۱۳۶۲، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۲۳. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۸۵ـ ۵۸۶، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۲۴. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۳، ص۱۳۶۲، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۲۵. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۸۵ـ ۵۸۶، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۲۶. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۱۱۵، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۷. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۸. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج ۱، ص ۵۸۹ـ۵۹۰، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۲۹. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۹۲، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۰. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۱۷۰۱۷۱، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۱. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۷۱ـ۷۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۳۲. ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
۳۳. ابن‌حجر عسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۳۴. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۵، ص۲۱۰، قاهره:دارالکتاب الاسلامی.    
۳۵. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۱، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۶. حاجی خلیفه، ج۱، ص۳۱۰.
۳۷. ابن‌حجرعسقلانی، ‌الدررالکامنة، ج۱،ص ۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۳۸. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۹. ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
۴۰. ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۱. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۰، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۴۲. ۶۲ـ۶۳، راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۴۳. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۱۴۹۱۵۰، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۴۴. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۴۵. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۷۸، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۴۶. ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
۴۷. ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۸. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۱، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۴۹. ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
۵۰. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۵۱. ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، ج۶، ص۱۹۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
۵۲. ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۵۳. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۵۴. اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، ستون ۷۲۸
۵۵. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۵۶. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۱۳۶ ۱۳۸، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۵۷. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۲، ص۱۷۱۱۷۳، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۵۸. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۸۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۵۹. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۶۰. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۱، ص۲۱۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۶۱. اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۱۰۸، در حاجی خلیفه، ج ۴.
۶۲. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۴، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۶۳. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۶۴. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۶۵. تَرْتِيب عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۱، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۶۶. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّالتاریخ، ج۱، ص۶۲، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
۶۷. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۶۸. عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۹۷۲.
۶۹. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۷۰. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، ،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۷۱. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۷۲. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۳۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۷۳. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۵، ص۲۵۱۰، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۷۴. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۷۵. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۷۶. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۶، پانویس ۳، ،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۷۷. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
۷۸. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، مقدمه، ص۱۱۸ـ۱۴۹، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۷۹. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۸۰. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۸۱. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۸۲. پانویس ۳، راضی دَغفوس، ج۱، ص۶۴، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۸۳. عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۹۷۲.
۸۴. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۸۵. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۵، قاهره ۱۹۷۴.
۸۶. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۶۰، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۸۷. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۸۸. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۸۹. ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۰ـ۹۵۱، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
۹۰. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۱ـ۱۴، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۹۱. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۷، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۹۲. ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۱ـ۹۵۶، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
۹۳. علی‌ بن حسن خزرجی، العقدالفاخر الحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۲۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۹۴. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۲، ص۲۹۹، قاهره:دارالکتاب الاسلامی.    
۹۵. اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۱۰۱، ، در حاجی خلیفه، ج ۴.
۹۶. عبداللّه طیب‌ بن عبداللّه ابومخرمه، تاریخ ثغرعدن، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ اسکار لوفگرن، لیدن ۱۹۳۶ـ) ۱۹۵۰ (.
۹۷. بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۳، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
۹۸. نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۳۹ـ۴۴۰، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
۹۹. نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۴۴ـ۴۴۵، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
۱۰۰. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۵ـ۲۴، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۰۱. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
۱۰۲. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۰۳. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۰۴. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۱۰۵. ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۳ـ۹۵۵، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
۱۰۶. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
۱۰۷. مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۰۸. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
۱۰۹. ۳۴، شاکر محمود عبدالمنعم، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۱۰. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۱۱. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۱۲. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۲، قاهره ۱۹۷۴.
۱۱۳. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج ۲، ص ۲۳۸، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۱۴. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۱۱۵. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۱۶. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۱۷. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۲۶ـ۲۹، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۱۸. بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۵، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
۱۱۹. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۳۰، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۲۰. بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۳، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
۱۲۱. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۳، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۲۲. بدری محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۳۱، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
۱۲۳. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۲۴. ابن‌دیبع، کتاب قرّة‌العیون باخبار الیمن المیمون، ج۱، ص۱۵، چاپ محمد بن علی اکوع،) بیروت (۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
۱۲۵. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج۱، مقدمه، ص۱۷، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۲۶. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
۱۲۷. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۱۲۸. مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۷۹، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۱۲۹. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۵۲۷، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۱۳۰. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن‌التاسع، ج۲، ص۲۹۹، قاهره:دارالکتاب الاسلامی.    
۱۳۱. ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۰ـ۹۵۶، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
۱۳۲. اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی‌ بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، ج۱، ص۱۲۸، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۱۳۳. ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، ج۱، ص۹۵۲ـ۹۵۳، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
۱۳۴. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۳۵. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج ۲، ص ۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۳۶. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۱۳۷. عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۳۰، دمشق ۱۹۷۲.
۱۳۸. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۱، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۳۹. یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۸۲۲، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۱۴۰. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۴، پانویس :۵ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۸،بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۴۱. الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، ذیل «علی‌ بن حسن‌الخزرجی»، صنعا ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «علی‌ بن حسن الخزرجی» (از حسین عبداللّه عمری).
۱۴۲. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
۱۴۳. عبداللّه محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، ج۱، ص۲۶۶، دمشق ۱۹۷۲.
۱۴۴. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۵، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۴۵. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
۱۴۶. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۷ـ ۶۹، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۴۷. مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۷۹، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۱۴۸. نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۶، ص ۵۰۲ـ۵۱۵، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
۱۴۹. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۱۵۰. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۶۷ـ۷۴، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۵۱. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۴، قاهره ۱۹۷۴.
۱۵۲. نوری حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵، ص ۴۴۵ـ ۴۵۲، (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
۱۵۳. عبدالوهاب‌ بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۵۴. راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
۱۵۵. حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۷۵، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۵۶. ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره ۱۹۷۴.
۱۵۷. کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، ج۲، ص۲۳۸، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۵۸. شاکر محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل‌ بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۱۵۹. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۸۶، پانویس ۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۱۶۰. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۸۶، پانویس ۵، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۱۶۱. علی‌ بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، ج۱، ص۲۰ - ۲۱، چاپ عبداللّه‌ بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
۱۶۲. عبداللّه محمد حبشی، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، ج۱، ص۴۱۸، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
۱۶۳. مهدی‌ بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، ج۱، ص۱۸۰، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۱۶۴. اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، ستون ۴۵۸، ، در حاجی خلیفه، ج ۴.
۱۶۵. اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، ستون ۷۲۸،، در حاجی خلیفه، ج ۵.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «موفق‌الدین خزرجی»، شماره۷۰۴۰.    
tag dark_tagzwnj;للخزرجی====span class=span class=tag light_taglightlt;/refspan class=/spanاسماعیل بغدادی، هدیة



جعبه ابزار