مکتب نئوکلاسیک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مکتب نئوکلاسیک یا
ماژینالیسم، یکی از مکاتب اقتصادی است که با پایه‌قرار دادن نظریات کلاسیک‌ها، اقتصاد را از سطح کلان به سطح خرد کشید و رفتار فرد و بنگاه تولیدی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد؛ از طرف دیگر هر دو طرف عرضه و تقاضا را در تجزیه و تحلیل اقتصادی داخل کرد.
بین ۱۵ تا ۲۰ سال اوایل دهه‌های ۱۸۷۰ و ۱۸۸۰ و به‌وجود آمدن مشکلات و حتی بحران‌هایی در اوضاع زندگی اجتماعی اقتصادی مردم، به‌ویژه در جوامع سرمایه‌داری، وجود
فقر و اختلاف طبقاتی، شکل‌گیری کارتل‌ها و تراست‌ها و حاکمیت آنها بر
اقتصاد و اجتماع، فقدان یک سیستم حمایتی از کارگران و بسیاری از مشکلات دیگر، همگی حکایت از این امر داشتند که با وجودی که حدود یکصد سال از انقلاب صنعتی و اجرای راه حل‌های کلاسیک می‌گذشت، هنوز بسیاری از مشکلات، حل نشده باقی مانده بود. از همین‌رو زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب
نهایی‌گرایی به‌وجود آمد. بی‌ثباتی مالی کشورهای اروپایی و دیگر کشورهای سرمایه‌داری از دیگر مسائل و مشکلات این دهه بود؛ به‌طوری‌که در خلال بیست سال (۱۸۷۳-۱۸۹۳) بیش از چهار بحران اقتصادی و مالی در آن کشورها به‌وقوع پیوست.
بعد از انتشار کتاب "اصول اقتصاد سیاسی"
جان استوارت میل (John Stuart Mill: ۱۸۰۶-۱۸۷۳) در سال ۱۸۴۸میلادی، تجزیه و تحلیل اقتصادی برای مدت بیست سال رونقی نداشت؛ تا اینکه در سال ۱۸۷۰
ویلیام استنلی جونز (William Stanley Jevons: ۱۸۳۵-۱۸۸۲) که در دانشگاه لندن به‌عنوان دانشجوی دوره فوق لیسانس در رشته اقتصاد مشغول تحصیل بود، در سن بیست و چهار سالگی، اصل فایده یا مطلوبیّت را در تجزیه و تحلیل اقتصادی خود به‌کار برد. جونز در سال ۱۸۷۱، کتابی تحت عنوان "نظریه اقتصاد سیاسی" منتشر کرد. هدف او از انتشار این کتاب تجدید نظر در اصول اقتصادی
مکتب کلاسیک با استفاده از مفهوم مطلوبیت نهایی و
ریاضیات مربوط به آن بود. در همان زمان، اقتصاددان دیگری به‌نام
کارل منگر (Carl Menger: ۱۸۴۰-۱۹۲۱) در اتریش و بر همان اساس، علم اقتصاد را مورد بررسی قرار داد و سرانجام در سال ۱۸۷۴ یک اقتصاددان فرانسوی به‌نام
لئون والراس (Léon Walras: ۱۸۳۴-۱۹۱۰) در سوئیس افکار علمی جونز و منگر را به محافل اقتصادی آن کشور معرفی نمود. این سه دانشمند، بنیانگذار مکتبی هستند که در تاریخ عقاید اقتصادی به دو صورت نامگذاری شده است:
نئوکلاسیک؛ نام مکتب نئوکلاسیک به این دلیل به آنها داده شده که نهایتا به نتایج کلاسیک‌ها رسیدند و به‌نوعی عقاید آنها را احیا کردند و در واقع نظریه‌شان زاییده افکار کلاسیک‌هاست، به آنها داده شده است.
نهائیون؛
مکتب نهائیون (مارژینالیست‌ها) نیز به این علت به آنها اطلاق شده که اصل مطلوبیت نهایی، مورد توجّه و کاربرد تحلیل‌گران این مکتب اقتصادی بوده است. از این‌رو، افکار این اقتصاددانان در تاریخ عقاید اقتصادی "انقلاب نهائیون" نامگذاری شده است.
نئوکلاسیک‌ها (که در واقع قرائت تکاملی نهائیون محسوب می‌شوند)، با وجود داشتن تفاوت‌هایی با اندیشه کلاسیک، بسیاری از پایه‌های فکری آن‌را حفظ کردند.
بازارهای رقابتی، نفع شخصی عوامل اقتصادی، اقتصاد غیرمتمرکز و دست نامرئی، مفاهیمی بود که در اقتصاد اثباتی، از طرحشان اجتناب می‌شد و نئوکلاسیک‌ها وام‌دار کلاسیک‌ها بودند.
معروف است که
مارشال عنوان نئوکلاسیک را به این خاطر وضع نمود که پیوند ناگسستنی مکتب جدید (مکتب نئوکلاسیک) با اقتصاد کلاسیک را نشان می‌دهد. اما پذیرش این امر، با دشواری‌هایی روبرو است. یکی از دشواری‌ها از جنبه روش‌شناختی است. زیرا عقاید کلاسیک‌ها تقریبا از نوعی متدولوژی کلان‌گرایانه برخوردار است.
تولید و
توزیع، براساس طبقات اجتماعی مطرح است و در آن، نظریه ارزش مبتنی بر هزینه تولید است. اما نظریه نئوکلاسیک و نهایی‌گری با نظریه تعادل عمومی گره می‌خورد و براساس عقلانیت (در مفاد مطلوبیت‌گرایی) و انتخاب فرد مطرح است. گذشته از این، در فرآیند یادشده حتی نام علم اقتصاد نیز تغییر کرد. به بیان دیگر، از ابتدایی‌ترین عقاید کلاسیک تا سال ۱۷۸۹، برای علم اقتصاد از اصطلاح اقتصاد سیاسی استفاده می‌شد. اما از آن به بعد و از زمان اندیشه نئوکلاسیک، واژه علم اقتصاد به‌کار برده شد.
نهائیون (مارژینالیست‌ها) و نئوکلاسیک‌ها
در متون اقتصادی از نهائیون و نئوکلاسیک‌ها تحت عنوان یک مکتب واحد یاد می‌شود. نئوکلاسیک‌ها اندیشه تکامل یافته نهائیون هستند. اما از جمله تفاوت‌هایی که بین نظریات نهائیون اولیه و نئوکلاسیک‌ها وجود داشت می‌توان به این موارد اشاره کرد:
۱) تفکرات نئوکلاسیک برای مشخص کردن قیمت بازاری کالاها، خدمات و منابع بر روی
عرضه و
تقاضا، هر دو تاکید داشته در حالی‌که مارژینالیست‌های اولیه تنها بر روی تقاضا تاکید داشتند.
۲) اقتصاددانان نئوکلاسیک، نقش زیادی را برای
پول در اقتصاد (بیش از عقیده مارژینالیست‌ها) قائل بودند.
۳) اقتصاددانان نئوکلاسیک، تجزیه و تحلیل نهایی را به ساختار بازارهای فراتر از رقابت کامل بسط و گسترش دادند.
مهم‌ترین آرا و عقاید مکتب نئوکلاسیک بدین شرح هست:
نئوکلاسیک‌ها اصل نهایی یا حدی را که
ریکاردو (David Ricardo: ۱۷۷۲-۱۸۲۳) در نظریه
رانت خود بسط داده است؛ به تمام نظریه اقتصاد تعمیم داده‌اند.
در این مکتب، به‌جای توجّه به اقتصاد در سطح کل، فرد و واحدهای تولیدی، کانون توجه نهایی‌گرایان است. نهائیون به تصمیمات فردی، شرایط بازار، محصول واحدهای تولید و این‌گونه مسائل توجه دارند.
نئوکلاسیک‌ها تجزیه و تحلیل خود را براساس فرض رقابت کامل قرار داده‌اند. بنابراین فرض می‌شود واحدهای تولیدی، کوچک، خریداران، گوناگون، فروشندگان، زیاد، کالاها، همگن و قیمت‌ها، یکنواخت هستند.
نظریه قیمت، نشات گرفته از تقاضا؛ نئوکلاسیک‌ها، تقاضا را نیروی اولیه و اصلی در مشخص کردن قیمت‌ها به‌حساب می‌آورند. این فرض در مقابل اقتصاددانان کلاسیک، که عرضه را به‌عنوان تعیین‌کننده اصلی ارزش
مبادله می‌دانستند، قرار دارد.
از نظر نئوکلاسیک‌ها، تقاضا به مطلوبیت نهایی که یک پدیده ذهنی است، بستگی دارد. هدف آنها ساختن نظریه‌ای بود که پیش‌بینی کند، چگونه افراد با دنباله‌روی از منافع شخصی خود، رفتار خود را در بازارها تنظیم کرده و در نتیجه، باعث دستیابی به دستاورد بهینه در اقتصاد خواهند شد.
نئوکلاسیک‌ها بر این باورند که نیروهای اقتصاد، عموما به‌سمت
تعادل تمایل دارند؛ که در حقیقت، ایجاد تعادل به‌وسیله عملکرد نیروهای مخالف به‌وجود خواهد آمد.
نئوکلاسیک‌ها فرض می‌کنند که مردم در ایجاد و برقراری توازن بین آسایش و رنج، اندازه‌گیری مطلوبیت نهایی کالاهای مختلف و در توازن و تعادل بین نیازهای حال در مقابل نیازهای آینده، عقلایی عمل می‌کنند. از نظر نئوکلاسیک‌ها، انسان اقتصادی، موجودی است که در هر صورت، به‌طور منطقی و با روشی کاملا عقلایی در تعقیب منافع شخصی خود (که متضمن نفع اجتماعی نیز هست)، به فعالیت اقتصادی می‌پردازد.
نئوکلاسیک‌ها از حداقل دخالت
دولت در اقتصاد که به‌وسیله کلاسیک‌ها مطرح شده بود، دفاع کرده و آن‌را به‌عنوان بهترین سیاست قلمداد می‌کنند. در بسیاری از موارد، اگر دستیابی به حداکثر منافع اجتماعی مورد نظر باشد، هیچ‌گونه دخالتی در قوانین طبیعی اقتصاد نباید انجام گیرد.
مکتب نئوکلاسیک در ابتدا یک نظریه اقتصاد بازار بود. بعدها تحلیل بخش عمومی فعالیت‌های اقتصادی مورد توجه و بررسی نئوکلاسیک‌ها قرار گرفت. اولین حرکت تعیین‌کننده و نخستین نشانه این حرکت "نظریه کالاهای عمومی" بود. کالاهای عمومی توسط نئوکلاسیک‌ها بدین ترتیب تعریف و مشخص شد که برخلاف کالاهای خصوصی در آنها اصل استفاده و کاربرد انحصاری مصداق ندارد؛ یعنی مصرف نهایی بر آنها تطبیق نمی‌کند.
اندیشه اساسی اقتصاد سیاسی جدید در این است که دولت، جزء اصلی اتحاد و عنصر یک‌پارچه کننده
جامعه و اقتصاد است و سیاستمداران نیز مثل سایر افراد از طریق حفظ منافع خود هدایت و
ارشاد می‌شوند و حافظ منابع خویش‌اند. احزاب سیاسی در قیاس با بنگاه‌های تولیدی جدید، به‌صورت واحدهای تولیدی دیده می‌شوند؛ که به‌دنبال منافع خاص خود هستند و عینا مثل فرآیند بازار با تعقیب منافع و مصالح شخصی در شرایط رقابتی و در جهت تقویت مصالح عموم و خیر و صلاح جامعه اثر می‌گذارند به‌طوری‌که می‌توان تعقیب منافع خصوصی را به‌وسیله سیاستمداران در شرایط خاص و معین، خدمت به مصالح عمومی تلقّی کرد.
آلفرد مارشال (Alfred Marshall: ۱۸۴۲-۱۹۲۴) اقتصاددان معروف انگلیسی، فرانسیس اجورث (Francis Ysidro Edgeworth: ۱۸۴۵-۱۹۲۶)، هنری ویکستید Henry Wicksteed: ۱۸۷۷-۱۹۲۷)) و
آرتور پیگو (Arthur Cecil: ۱۸۷۷-۱۹۵۹ Pigou) در تکامل نظریه نئوکلاسیک نقش زیادی داشتند. مارشال بین سال‌های ۱۸۹۰ تا ۱۹۲۰ تاثیر به‌سزایی در طراحی و توسعه نظریه نئوکلاسیک داشت. او درصدد بود که مکتب کلاسیک را با نئوکلاسیک آشتی دهد. تمایز کوتاه‌مدت و بلندمدت، تکامل تعدیل جزئی، حساسیت قیمت تقاضا، مازاد تولیدکننده و مصرف‌کننده، ترسیم تعادل پایدار، تمایز بین صنایع هزینه کاهشی و هزینه افزایشی و قدرت تعادل عرضه و تقاضا در استخراج قیمت از تلاش‌های وی در اقتصاد است. مارشال همچنین بنیانگذار مکتب کمبریج در انگلستان بود.
چهار شاخه دیگری که از مکتب نئوکلاسیک منشاب می‌شود:
از سال ۱۸۷۰ تا آغاز
جنگ جهانی اول، شهر وین جایگاه یکی از شکوفاترین مکتب‌های نظری نئوکلاسیک بوده است. مکتب اتریش بسیار فردگرایانه، ذهن‌گرایانه و انتزاعی است. این مکتب را
کارل منگر (Carl Menger: ۱۸۴۰-۱۹۲۱) که خود از مؤسسین مکتب نئوکلاسیک بود، بنا نهاد. اما سرآمد این مکتب، در اتریش
بوم باورک (Böhm-Bawerk: ۱۸۵۱-۱۹۱۴) بود.
فریدریک فون ویزر (Friedrich: ۱۸۵۱-۱۹۲۶ Freiherr von Wieser) از دیگر اقتصاددانان مطرح این مکتب (مکتب اتریش) بوده است.
اندیشه بسیار نزدیک به مکتب اتریش، عقاید ویکسل (Knut Wicksell: ۱۸۵۱-۱۹۳۶) و مکتب سوئد (مکتب سوئد یا استکهلم) است. می‌توان از نات ویکسل به‌عنوان مهم‌ترین بنیانگذار این مکتب نام برد. وی فردی سنّت‌گریز، با رفتارهای مخالف آداب و مخالف سرسخت رسوم اجتماعی بوده است.
این شاخه تا حدودی از پیوند دو ریشه اروپایی این مکتب پدید آمد. یکی از آن دو ریشه، ریشه آلمانی اتریشی بود و دیگری اندیشه مارشال بود.
جان باتیس کلارک (John Bates Clark: ۱۸۴۷-۱۹۸۳) نه تنها خود، یکی از بزرگترین نظریه‌پردازان نئوکلاسیک، بلکه نظریه‌پرداز رده اولی بود که در آمریکا پدیدار شد و این شاخه از نئوکلاسیک‌ها را پدید آورد. ایروینگ فیشر (Irving Fisher: ۱۸۶۷-۱۹۴۷) دیگر نظریه‌پرداز مطرح این مکتب به‌حساب می‌آید.
لئون والراس اهل فرانسه بود، اما پرحاصل‌ترین سال‌های حیات علمی‌اش را در سوئیس گذراند. او را مؤسس
مکتب لوزان (و نئوکلاسیک‌های ایتالیایی) می‌دانند. تفاوت‌هایی بین عقاید اقتصاددانان لوزانی با سایر شعبه‌های نئوکلاسیک وجود دارد. یکی از تفاوت‌ها این است که شدّت توجه لوزانی‌ها به منشا لذّت‌گرایانه و ذهن‌گرایانه اقتصاد، کمتر از مکتب اتریش است. ویژگی دوم اقتصاددانان مکتب لوزان، تاکید آنها بر وجود پیوندهای معنادار بین متغیرهای اقتصادی و توجه به تعادل عمومی است. گذشته از این کاربرد ریاضیات در این مکتب، نسبت به مکتب اتریش بسیار زیاد است. ویلفردو پارتو (Vilfredo Pareto: ۱۸۴۸-۱۹۲۳)، انریکو بارونه (۱۹۲۴-۱۸۵۹) و مافئو پانتالئونی (۱۹۲۴-۱۸۵۷) اقتصاددانان معروف این مکتب فکری هستند. همچنین اقتصاددان بزرگی چون
هیکس،
ساموئلسون،
ارو و‌هاهن نیز در جرگه مکتب لوزان قرار دارند.
در دهه ۱۹۷۰ اقتصاد نئوکلاسیک به‌دلایل متعددی مورد حمله قرار گرفت. لیبرال‌های اصلاح طلب مخالفت کرده‌اند که معیار کارآیی، ملاحظات برابری را نایدیده می‌گیرد؛ زیرا قیمت‌های بازار هم‌اکنون دلالت بر یک توزیع خاص اساسی
ثروت دارد؛ که نویسندگان نئوکلاسیک آن‌را مفروض در نظر می‌گیرند. گروه دیگری از منتقدان نئوکلاسیک یعنی مکتب نئوریکاردیون، ادعا کرده‌اند که اقتصاد نئوکلاسیک به رسالت مکتب کلاسیک قدیم خیانت کرده است. به این دلیل که مکتب نئوکلاسیک بر الگوی عرضه و تقاضا پافشاری کرده است. طبق نظر پیرو سرافا و شاگردانش، تقاضای نسبی یا مطلوبیت، در عمل هیچ نقشی در تعریف قیمت نسبی کالا در تعادل بلندمدت ایفا نمی‌کند و بنابراین نقش‌اندکی در تعیین توزیع اجتماعی ثروت دارد. طبق نظر گروه سرافا اقتصاد نئوکلاسیکی نمایانگر انحرافی از تحلیل عمیق‌تری است که توسط دیوید ریکاردو ارائه شده است و بعدها توسط
کارل مارکس گسترش یافته است.
همچنین پیش از آنها کینز به منطق نظریات نئوکلاسیک نسبت به تطبیق آن با واقعیت زمان و مکان حمله می‌کند و معتقد است که در شرایط قرن بیستم، بهشت فرضی رقابت آزاد و کامل از بین رفته و با تشکیل انحصارات و گروه‌بندی‌های کارگری و کارفرمایی، وضع تعادل اشتغال، به‌طور کامل به هم خورده است. از این لحاظ، از آن‌جا که در جامعه صنعتی قرن بیستم، اندیشه‌های نئوکلاسیک، دور از منطق اقتصادی است، مکانیسم‌های اقتصادی بازارهای مختلف، کار خود را به‌طور شایسته انجام نمی‌دهند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مکتب نئوکلاسیک»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۲/۱۶.
