ناصرالدین ابن‌فرات(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن فرات، ناصرالدین جلد: ۴ شماره مقاله:۱۵۹۰
اِبْن فُرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم بن على بن حسن بن محمد بن عبدالعزیز بن محمد مصری حنفى (۷۳۵-۲۹ رمضان ۸۰۷ق/ ۱۳۳۵-۲ آوریل ۱۴۰۵م)، فقیه، مورخ و خطیب مدرسه معزّیه قاهره.
وی در خانواده ای فقیر در قاهره زاده شد و همانجا درگذشت. از خردی در طلب علم برآمد و از كسانى چون ابوالفرج بن عبدالهادی و ابوبكر بن صناج، راوی دلائل النبوه حدیث شنید و از حافظ ذهبى، ابوالحسن بندینجى و گروهى دیگر اجازه روایت یافت. از كتاب شفا، تألیف قاضى عیاض و ثواب الا¸دم، تألیف ابن عبدالهادی حدیث نقل مى كرد (ابن حجر، ج۵، ص۲۶۸-۲۶۹).
وی مسلمانى معتقد و مؤمن بود، ولى استعمال بعضى كلمات در نوشته هایش، نشانگر آن است كه نسبت به پیروان سایر ادیان و مذاهب خشن بوده است (شماع، ج۴، ص ع).
ابن فرات شیفته تاریخ بود و همواره به نوشتن مطالب تاریخى اشتغال داشت. یادداشت های خود را در دفترهایى كه شمار آن را صد جلد گفتهاند، گرد آورد. آنگاه چكیده این مطالعات را در كتابى در حدود ۲۰ جلد، موسوم به تاریخ الدول و الملوك، معروف به تاریخ ابن الفرات نگاشت (سخاوی، ج۸، ص۵۱). این تاریخ مشتمل بر حوادث سده ششم تا زمان مؤلف است كه به ترتیب معكوس نوشته شده، بدین معنى كه مؤلف از قرن هشتم آغاز كرده، سپس به ذكر وقایع قرن هفتم، و بعد قرن ششم پرداخته است. وی حوادث قرن پنجم و چهارم را نیز شروع كرده بود، ولى مرگش فرا رسید و كارش ناتمام ماند (ابن حجر، ج۵، ص۲۶۸؛ ابن عماد حنبلى، ج۷، ص۷۲). چنین پیداست كه او وقایع مربوط به ۳ سال نخست سده ۹ق را نیز مسوّده كرده بود، ولى دست نوشته وی به دلیل بى توجهى پسرش فروخته شد (سخاوی، ج۸، ص۵۱). در هر حال نسخه ای كه امروزه در دست است، صرف نظر از پارهای افتادگی ها، حوادث بین سال های ۵۰۱ -۷۹۹ق/۱۱۰۷-۱۳۹۶م را در بر مى گیرد. ابن فرات در این تاریخ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سال ها ذكر كرده و در پایان هر سال وفیات رجال را بر آن افزوده است و به طوری كه خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده، درباره جلوس خلیفه و صفات او، وفات یا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمین های پادشاهان اسلامى، عزل قضات و وزرا و حكّام و سبب آن، اخبار مربوط به پادشاهان، امرا، سرداران، اشراف، علما، فقها، نحویین و شعرا و تاریخ و محل تولدشان، آنچه مى دانسته، نقل كرده است برخى از نویسندگان، نوشته اش را دارای اغلاط فاحش و عباراتش را عامیانه خوانده اند (ابن حجر، ج۵، ص۲۶۸؛ سخاوی، ج۸، ص۵۱).
ناصرالدین با وجود عنایت به ادبیات، اعم از شعر و نثر، و توجه به ادبا و جمع آوری و ارائه شواهد شعری از هر حادثه و تدریس نصوص ادبى، دارای یك سبك خاص ادبى نبود (شماع، ج۴، ص ع). قرائت متن كتاب، بدون مراجعه به مأخذ مورد استناد مؤلّف، كار دشواری است. طرز املای كلمات و مسامحه و سهل انگاری در نقطه گذاری بر حروف و تعیین حركت كار را بر خواننده مشكل مىسازد و باعث اختلاط معانى جملات مىگردد (زریق، ج۹، ص م؛ شماع، ج۴، ص ن - ع). در ذكر مطالب به اطاله و تفصیل بیش از حدّ لزوم و تكرار پرداخته و برخى از حوادث را روزبه روز دنبال كرده است، چندان كه جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث ۴ سال از ۷۸۹ تا ۷۹۲ق است (زریق، ج۹، ص ل). با این همه، تاریخ ابن فرات، كتابى ارزشمند است، زیرا نویسنده خود شاهد برخى حوادث بوده، گاه نیز در آن شركت داشته است. وی حوادث را با صداقت و صراحت ذكر كرده است (شماع، ج۴، ص ع؛ زریق، ج۹، ص ل).
مهم ترین نسخه خطى این تاریخ، در ۹ مجلد در كتابخانه وین نگهداری مى شود كه اغلب قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط مى شود به اخبار و حوادث اوّل محرّم ۵۰۱ تا اوّل محرّم ۷۹۹ق/۲۲ اگوست ۱۱۰۷- ۵ اكتبر ۱۳۹۶م. فلوگل درباره اصیل بودن این نسخه به تفصیل دلایلى مىآورد. این نسخه كامل نیست و بعضى از مواضع آن مثلاً در جلد ۴، حوادث بین سال های ۵۶۸ - ۵۸۵ق/۱۱۷۲- ۱۱۸۹م و سال ۵۸۹ق/۱۱۹۳م و از جلد ۵، حوادث بین سال های ۶۲۵ - ۶۵۹ق/۱۲۲۷-۱۲۶۰م از میان رفته است، اما اثری مشتمل بر وقایع بین سال های ۶۳۹ -۶۵۹ق/۱۲۴۱-۱۲۶۰م در كتابخانه واتیكان موجود است كه ولسترنج، مورخ انگلیسى، معتقد است جزئى از تاریخ ابن فرات مىباشد و دلایلى بر اصالت آن ذكر مىكند. دلاویدا نیز در فهرستى كه بر مخطوطات عربى اسلامى موجود در كتابخانه واتیكان فراهم آورده، به اصالت آن اشاره كرده است (زریق، ج۹، ص ی). قسمت های خالى مربوط به سال های ۶۲۵ تا ۶۳۸ق/۱۲۲۷-۱۲۴۱م نیز با پیدا شدن مجلدی در مراكش كه نسخه عكسى آن برای دانشگاه آمریكایى بیروت، ناشر مجلدات تحریر شده به وسیله زریق، فرستاده شد، پرشده است. احمد تیمور پاشا عكس نسخه موجود در وین را فراهم آورده و با ذكر مقدمه ای كوتاه درباره مؤلف و كتاب و بررسى منابع و مآخذی كه ابن فرات به آنها استناد كرده، و نیز آنچه از نسخه ساقط شده و یا تقدم و تأخری كه در آن روی داده، ضمن تأیید اینكه نسخه اصلى به خط مؤلف است، برای حوادث و وفیات فهرستى ترتیب داده است. این نسخه عكسى با مقدمه و فهرست تیمور پاشا امروز در دارالكتب مصر موجود است.) زریق، ج۹، ص ی). هریك از مجلدات موجود در وین و واتیكان برای سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسیم شده است (زریق، ج۹، ص ی).
در بین كتب خطى كتابخانه ملى پاریس، یك جلد از تاریخ ابن فرات، به شماره ۱۵۹۵ موجود است كه اخبار و حوادث مذكور در آن از ۱۱ق/۶۳۲م آغاز و به اواسط ۱۹ق/۶۴۰م پایان مى یابد. ظاهراً این نسخه، مسوده اصلاح شده خود مؤلف است كه برای استفاده شخصى نوشته بوده است. نسخه دیگری نیز به شماره ۱۵۹۶ در همان كتابخانه موجود است كه خلاصه ای است از تاریخ ابن فرات همراه با ترجمه فرانسوی آن (مربوط به حوادث بین سال های ۶۶۴ -۶۹۰ق/۱۲۶۶- ۱۲۹۱م). نسخه برداری و تلخیص و ترجمه این كتاب به وسیله م. ژوردن صورت گرفته است. در مجموعه كتب شارل شفر در همین كتابخانه، كتاب خطى دیگری هست، تحت عنوان الطریق (یا التاریخ ) الواضح المسلوك الى معرفة تراجم الخلفاء و الملوك. بلوشه این كتاب را جلد نهم یا هشتم از تاریخ ابن فرات مى داند كه از اخبار شاهان ساسانى شروع شده و به شعرای زمان جاهلیت پایان مى یابد) زریق، ج۹، ص ك). كتابى نیز با همین عنوان در موزه بریتانیا شناخته شده كه مشتمل بر اخبار عهد قدیم، از شیث تا اسحاق است (زریق، ج۹، ص ك).
قسمت هائى از كتاب تاریخ ابن فرات كه تاكنون به چاپ رسیده، به شرح زیر است:
الف - جلد ۴ شامل دو قسمت: بخش اول، حوادث بین سال های ۵۶۳ -۵۸۶ق/ ۱۱۶۸-۱۱۹۰م و بخش دوم، حوادث بین سال های ۵۸۷ -۵۹۹ق/۱۱۹۱-۱۲۰۳م.
ب - جلد ۵ (بخش اول)، مربوط به حوادث بین سال های ۶۰۰ - ۶۱۵ق/۱۲۰۴- ۱۲۱۸م. جلدهای ۴ و ۵ به اهتمام شماع، به چاپ رسیده است.
ج - جلدهای ۶ و ۷ مربوط به حوادث بین سال های ۶۷۲ - ۶۹۶ق/ ۱۲۷۴-۱۲۹۷م به كوشش زریق و نجلا عزّالدّین به چاپ رسیده است.
د - جلدهای ۷-۹ (در ۴ جزء)، یك بار به اهتمام زریق و بار دیگر به كوشش اسد رستم و نجلا عزالدین انتشار یافته است.
آثار خطى:
۱. اسماء الصحابه (منصور، ج۱، ص۴۱۲).
۲. انیس العاقل و تنبیه الغافل، در ۱۰۵ باب (ظاهریه، تصوف، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۴).
۳. تاریخ العباد و البلاد (بغدادی، ج۲، ص۲۰۷).
--------------------------------------------------
(۱) ابن حجر عسقلانى احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دكن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م؛
(۲) ابن عماد حنبلى عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛
(۳) ابن فرات ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، به كوشش قسطنطین، زریق، بیروت، ۱۹۳۶م؛
(۴) ابن فرات ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، به كوشش حسن محمد شماع، بصره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م؛
(۵) بغدادی، هدیه؛
(۶) زركلى، اعلام؛
(۷) زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات به كوشش قسطنطین، زریق، بیروت، ۱۹۳۶م؛
(۸) سخاوی محمد، الضوء اللامع، بیروت، ۱۹۵۷م؛
(۹) سیوطى حسن، المحاضره، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م؛
(۱۰) شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، به كوشش قسطنطین، زریق، بیروت، ۱۹۳۶م؛
(۱۱) ظاهریه، خطى؛
(۱۲) كحاله عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م؛
(۱۳) منصورعبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المكتبه الاحمدیه بتونس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
