• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نزول قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از مباحث مهم در حوزه قرآن‌شناسی، بحث از نزول قرآن و چگونگی آن است که از دیر زمان تاکنون مورد توجه دانشمندان، مفسران و پژوهشگران حوزه قرآن قرار داشته است



نزول و تنزیل قرآن از مبدأ ربوبی به معنی نزول معنوی است، یعنی از مقام بالا و مقام رب (خدا) به مقام پائین (محمد ص) و سپس به مرتبه پائین‌تر یعنی مردم، ابلاغ شده است، چنان که گوئی در ابلاغ دستورالعمل‌های اداری نیز که از مقامی برتر صادر می‌شود، هرچند در طبقه پائین ساختمان نیز مستقر باشد، باز نیز مقام عالی است. البته باید توجه داشت که قرآن هرچند نزول کرده است، لیکن در عین حال با حفظ مقام و منزلت بالای خود، می‌باشد که فرمود: «لدینا لعلی حکیم»
[۱] زخرف/سوره ۴۳، آیه ۴.    
. این بدان معنی است که اگر به رتبه پائین تر‌،‌تنزل یافته، از منزلت آن کاسته نشده است و این تنزل و نزول، تنها برای حضور در میان مردم و فهم و تدبرشان است و لذا لباس عربیت بر آن پوشیده شد که فرمود: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون»
[۲] یوسف/سوره ۱۲، آیه ۲.    
.
نکته قابل توجه این که برای ظهور و حضور قرآن در میان انسان‌ها، یک‌سویه عمل نشد و تنها قرآن نزول نکرد، بلکه پیامبر(ص) نیز ارتقا یافت و به سوی بالا پرکشید و به مقام «دَنیٰ فَتَدلّیٰ• فکان قاب قوسین او ادنی• فاوحی الی عبده ما اوحی»
[۳] نجم/سوره ۵۳، آیات ۸-۱۰.    
؛ و «ان یبعثک ربک مقاما محموداً»
[۴] اسراء/سوره ۱۷، آیه ۷۹.    
رسید تا توانست، قرآن را دریافت و به انسان برساند.


قرآن، در خلال آیات به این حقیقت اشارت دارد که قرآن از مبدا‌ ربوبی نازل شده و به وسیله پیک وحی بر قلب پیامبر(ص) فرود آمده و آن حضرت، آن را بر مردم، ابلاغ نموده است. چرا که می‌فرماید: «تنزیل من رب العالمین»
[۵] واقعه/سوره ۵۶، آیه ۸۰.    
و نیز فرمود: «تنزیل من الله العزیز الحکیم»
[۶] زمر/سوره ۳۹، آیه ۱.    
و در سوره غافر آیه ۲ تعبیر به «العزیز العلیم»
[۷] غافر/سوره ۴۰، آیه ۲.    
دارد. و در سوره فصلت آیه ۲ تعبیر به «تنزیل من الرحمن الرحیم»
[۸] فصلت/سوره ۴۱، آیه ۲.    
دارد.
تعبیر به «نزل به الروح الامین»
[۹] شعرا/سوره ۲۶، آیه ۱۹۳.    
بیانگر این است که قرآن به وسیله پیک وحی یعنی جبرئیل‌، فرود آمده است و براساس «علی قلبک باذن الله» فرودگاه نخستین آیات، قلب پیامبر(ص) می‌باشد و بر پایه «لتبین للناس ما نزل الیهم»
[۱۰] نحل/سوره ۱۶، آیه ۴۴.    
مقصد نهائی قرآن، مردم هستند که می‌بایست از هدایت آن، بهره‌مند شوند.
جالب توجه این که، قرآن در مسیر نزول خود از مبدأ ربوبی تا حضور در میان مردم، در همه منازل و مراحل، توأم با کرامت است. چرا که درباره مبدأ نزول می‌فرماید: «ان ربی غنی کریم»
[۱۱] نمل/سوره ۲۷، آیه ۴۰.    
و درباره پیک نزول می‌فرماید: «انه لقول رسول کریم»
[۱۲] تکویر/سوره ۸۱، آیه ۱۹.    
و درباره زمان نزول در ادعیه می‌خوانیم که: «هذا شهر عَظَّمته و کَرمَّته و فَضَّلته علی الشهور»
[۱۳] ر.ک: مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
و درباره مکان نزول می‌فرماید: «ولا تخلنی من تلک المواقف الکریمة»
[۱۴] رک: مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
و درباره منزلگاه قرآن می‌فرماید: «انه لقول رسول کریم»
[۱۵] حاقه/سوره ۶۹، آیه ۴۰.    
و نسبت به نظام عمل‏کننده به قرآن در دعا می‌خوانیم که: «اللهم انا نرغب الیک فی دولة کریمة»
[۱۶] بحار الانوار، ج۹۴، ص۳۳۲.    
و درباره انسان به عنوان مخاطب این قرآن‌، می‌فرماید: «لقد کرمنا بنی آدم»
[۱۷] اسراء/سوره ۱۷، آیه ۷۰.    
و نسبت به اجر عامل به قرآن نیز می‌فرماید: «واعدلهم اجرا کریماً»
[۱۸] احزاب/سوره ۳۳، آیه ۴۴.    
.


درباره زمان نزول قرآن باید گفت: براساس گواهی تاریخ‌، مدت این نزول، بیست و سه سال از سال چهلم عام‌الفیل (۲۷ رجب) تا سال یازدهم پس از هجرت بوده است و تقسیم آیات و سوره‌ها به مکی و مدنی، مطابق ملاک زمانی بر همین اساس است. آری‌، قرآن کریم، خود به حقیقت دیگر درباره زمان نزول اشارت دارد و می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»
[۱۹] بقره/سوره ۲، آیه ۱۸۵.    
و نیز «انا انزلناه فی لیلة مبارکة»
[۲۰] دخان/سوره ۴۴، آیه ۳.    
.
از نظر مکان، نزول در شهرهای مکه و مدینه و اطراف آن دو صورت گرفته است و تقسیم آیات به مکی و مدنی با ملاک مکانی، اشارت به همین حقیقت دارد. و بسا بتوان به برخی از آیات نیز بر این تقسیم، استشهاد نمود؛ از جمله آیه شریفه «لا اقسم بهذا البلد و انت حلٌّ بهذا البلد»
[۲۱] بلد/سوره ۹۰، آیات ۱ و ۲.    
و آیه «و هذا البلد الامین»
[۲۲] تین/سوره ۹۵، آیه ۳.    
که اشارت به شهر مکه دارد و آیه «والذین فی قلوبهم مرض و المرجفون فی المدینه لَنُغْرِینَّک بهم ثم لایجاورونک فیها الاقلیلا»
[۲۳] احزاب/سوره ۳۳، آیه ۶۰.    
و آیه «یقولون لئن رجعنا الی المدینه»
[۲۴] منافقون/سوره ۶۳، آیه ۸.    
که درباره حضور منافقان و فعالیت آنان، در مدینه النبی است.


در این که اولین سوره نازل شده قرآن چه بوده است نیز، اختلاف دیدگاه عمیق وجود دارد چرا که برخی بر این باورند که نخستین سوره نازله، فاتحة الکتاب است.
[۲۵] تفسیر کبیر، ج۱، ص۱۷۷؛ تفسیر کشاف، ج۴، ص۷۷۵.
با این استدلال که نام فاتحه به عنوان آغازگر کتاب است، لیکن ممکن است وجه نامگذاری به دلیل آغازگری در تدوین باشد نه در نزول. برخی دیگر، معتقدند که سوره مدثر، سوره نخستین، می‌باشد.
[۲۶] تفسیر بیضاوی، ج۲‌، ص۱۵۸.
بسیاری عقیده دارند که آیات نخستین سوره علق اولین آیات نازله از سوی خداوند است
[۲۷] التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۳؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج۱، ص۱۹۷.
. بر این معنی، روایات نیز دلالت دارد
[۲۸] رک: تفسیر برهان، ج۴، ۴۷۸.
.
در جمع میان این دیدگاه‌ها، بسا بتوان گفت: اولیت علق به اعتبار نزول آیات نخستین آن، باشد و اولیت مدثر به اعتبار اولین سوره پس از فترت وحی باشد و اولیت سوره حمد به عنوان اولین سوره کامل باشد که بر پیامبر (ص) نازل شده است.
از سوی دیگر، اولین سوره در ردیف نزول، علق است
[۲۹] طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج۵، ص۵۱۴.



 
۱. ↑ زخرف/سوره ۴۳، آیه ۴.    
۲. ↑ یوسف/سوره ۱۲، آیه ۲.    
۳. ↑ نجم/سوره ۵۳، آیات ۸-۱۰.    
۴. ↑ اسراء/سوره ۱۷، آیه ۷۹.    
۵. ↑ واقعه/سوره ۵۶، آیه ۸۰.    
۶. ↑ زمر/سوره ۳۹، آیه ۱.    
۷. ↑ غافر/سوره ۴۰، آیه ۲.    
۸. ↑ فصلت/سوره ۴۱، آیه ۲.    
۹. ↑ شعرا/سوره ۲۶، آیه ۱۹۳.    
۱۰. ↑ نحل/سوره ۱۶، آیه ۴۴.    
۱۱. ↑ نمل/سوره ۲۷، آیه ۴۰.    
۱۲. ↑ تکویر/سوره ۸۱، آیه ۱۹.    
۱۳. ↑ ر.ک: مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
۱۴. ↑ رک: مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
۱۵. ↑ حاقه/سوره ۶۹، آیه ۴۰.    
۱۶. ↑ بحار الانوار، ج۹۴، ص۳۳۲.    
۱۷. ↑ اسراء/سوره ۱۷، آیه ۷۰.    
۱۸. ↑ احزاب/سوره ۳۳، آیه ۴۴.    
۱۹. ↑ بقره/سوره ۲، آیه ۱۸۵.    
۲۰. ↑ دخان/سوره ۴۴، آیه ۳.    
۲۱. ↑ بلد/سوره ۹۰، آیات ۱ و ۲.    
۲۲. ↑ تین/سوره ۹۵، آیه ۳.    
۲۳. ↑ احزاب/سوره ۳۳، آیه ۶۰.    
۲۴. ↑ منافقون/سوره ۶۳، آیه ۸.    
۲۵. ↑ تفسیر کبیر، ج۱، ص۱۷۷؛ تفسیر کشاف، ج۴، ص۷۷۵.
۲۶. ↑ تفسیر بیضاوی، ج۲‌، ص۱۵۸.
۲۷. ↑ التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۳؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج۱، ص۱۹۷.
۲۸. ↑ رک: تفسیر برهان، ج۴، ۴۷۸.
۲۹. ↑ طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج۵، ص۵۱۴.



سایت معارف قرآن    




جعبه ابزار