نظریه تکامل در میان اعراب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طرح
اندیشه تکامل در
جهان عرب از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد.
طرح اندیشه تکامل در جهان عرب از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد. در میان مجلات عربی که در این دوره منتشر می‌شده،
مجله المقتطف در طرح آرا و
نظریات در باره این موضوع بیش از هر مجله‌ای شهرت دارد. این مجله را در ۱۲۹۳/ ۱۸۷۶ یعقوب صروف و فارس نَمِر در
بیروت پایه گذاری کردند که در ۱۳۰۲/۱۸۸۵ به قاهره انتقال یافت.
در سال اول این
مجله (نزدیک به بیست سال پس از انتشار کتاب
داروین)، شخصی به نام
رزق اللّه برباری سه
مقاله در باره منشأ
انسان منتشر کرد که در آن‌ها به ذکر آرای
لامارک و
داروین پرداخته و
نظریه داروین را به علت نبود مدارک کافی رد کرده است.
در سال دوم سه مقاله از
بشاره افندی زلزل در باره این موضوع آمده است.
زلزل در ۱۲۹۶/۱۸۷۹، کتابی با عنوان تقویم الاذهان فی علم الحیوان و الانسان و تفاوت الامم فی المدنیة و العمران در اسکندریه منتشر کرد و در آن
بحث مفصّلی در باره
نظریه داروین، با ذکر شواهدی دالّ بر
تکامل و تأیید آن آورد. در شماره های دیگر این مجله نیز مقالات و سخنرانی‌هایی در نقد
داروین به تصریح یا اشاره آمده است.
در ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶ ترجمه‌ای عربی از سخنرانی انگلیسی اسعد حداد در توصیف
نظریه داروین چاپ شد.
در ۱۳۲۳/۱۹۰۵ نیز ترجمه‌ای عربی از سخنرانی
جورج داروین به عربی منتشر شد که در آن وی از اصل انتخاب طبیعی دفاع کرده است.
مشهورترین مدافع
نظریه تکامل در جهان عرب،
شبلی شُمَیِّل (متوفی ۱۳۳۵/۱۹۱۷) بود. وی سخنرانیهای
لودویگ بوخنر،
فیلسوف ماتریالیست آلمانی، را با عنوان تعریب لشرح بوخنر علی مذهب
داروین منتشر کرد.
سرکیس
نیز از این کتاب با عنوان شرح بخنر (در متن، به خطا یخبر) علی مذهب
داروین یاد کرده که در ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴ در اسکندریه به چاپ رسیده است. این کتاب مخالفت‌هایی را بر انگیخت و افرادی به نقد شمیّل و تفسیر ماتریالیستی وی از
نظریه تکامل پرداختند.
شمیّل در کتاب الحقیقة (قاهره ۱۳۰۲/ ۱۸۸۵) به این انتقادات، بویژه به نقدهای
دانشمند مسیحی،
ابراهیم بن عیسی حورانی (متوفی ۱۳۳۳/ ۱۹۱۵)، پاسخ گفت.
حورانی دو کتاب مناهج الحکماء فی نفی النشوء والارتقاء‌ای ابطال مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴) و الحق الیقین فی الرد علی بطل دروین (بیروت ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶) را در انتقاد به
نظریات داروین، به طور عام و نوشته های شمیّل به‌طور خاص، نوشته بود.
جرجس فرج صفیر مارونی خوری (متوفی ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸) نیز در کتابی با عنوان کتاب فی اصل الانسان و الکائنات: دحضاً لمذهب التحول و رداً علی الدکتور شبلی شمیل الذی عرب شرح بخنر علی مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۷/ ۱۸۹۰) به نقد کتاب بوخنر که با ترجمه شمیّل منتشر شده بود، پرداخت. شمیّل در چاپ دوم کتاب الحقیقه با تفصیل بیشتری از
نظریه داروین دفاع کرد و آن را با عنوان فلسفه النشوء والارتقاء (قاهره ۱۳۲۸/ ۱۹۱۰) منتشر نمود. شمیّل در فاصله سالهای ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۸/ ۱۹۰۹ـ ۱۹۱۰ نیز مقالاتی در مجله المقتطف در باره
نظریه تکاملی منتشر کرد
انتشار این مقالات نیز انتقاداتی را بر انگیخت.
مقاله
نقولا فیاض با عنوان «الدکتور شمیل و فلسفة النشوء»
و مقاله
سلامه موسی (متوفی ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸) با عنوان «
نظریات النُشوءالحاضرة» از جمله این انتقادات است.
سلامه موسی کتابی نیز با عنوان
نظریه التطور و أصل الانسان (قاهره ۱۳۰۴/ ۱۹۲۵) نگاشته است. ویرایش بعدی کتاب، با تجدید
نظر و اضافات، با عنوان الانسان قِمَّةُ التطور (قاهره ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) منتشر شده است.
افرادی نیز چون
نصیف افندی به دفاع از
نظریه تکامل پرداختند.
در ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳، امین ابوخاطر در مقاله‌ای که در المقتطف منتشر کرد، از همانندی
نظریه داروین با آرای متأله مسیحی قرن چهارم و پنجم میلادی، سنت اگوستین، سخن گفت.
انتشار مقالاتی در باره تکامل در مجلة المقتطف در سالهای بعد نیز ادامه یافت.
عالمان
شیعه و ایرانی نیز نقد‌هایی بر
نظریه اصل انواع و تکامل
داروین به زبان عربی نگاشته اند. ظاهراً عالم مشهور اصفهانی، ابوالمجد
آقامحمدرضا مسجدشاهی مؤلف نقد
فلسفه داروین، نخستین عالم شیعی بوده که در اثری مستقل، کتاب شبلی شمیّل را نقد کرده است.
جمیل صدقی زهاوی زاده (متوفی ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶) نقدی بر این کتاب نگاشته که مسجدشاهی در کتاب دیگری با عنوان القول الجمیل إلی صدیقی الجمیل به آن‌ها پاسخ گفته است.
محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۱۲ ش) نیز در کتاب الرحلة المدرسیة، که نخستین بار در ۱۳۰۷ ش/ ۱۳۴۷ در نجف و در سه جلد منتشر شد، بحثی در این باره با عنوان
مذهب داروین در باره اصل انواع
آورده است. بلاغی کتاب دیگری نیز با عنوان
داروین و اصحابه نیز نگاشته است. آثار منتشر شده در رد یا تأیید
نظریه داروین در جهان عرب فراوان است.
ندیم جس ر،
مفتی طرابلس شام، در کتاب قصة الایمان
این
نظر را مطرح کرده است که در صورت اثبات
نظریه داروین، تعارضی میان این عقیده با
قرآن یا اعتقاد به وجود
خدا نخواهد بود.
از آثار متعددی که عالمان عرب در تشریح و نقد
نظریه داروین نگاشته اند، می توان به الانسان بین الخلق و التطور نوشته محمد آل یاسین،
الاسلام و
نظریه التطور، نوشته محمداحمد باشمیل
و کتاب دارون و
نظریه التطور، تألیف
شمس الدین آق بلوت (قاهره ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶) اشاره کرد که اصل آن به ترکی در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ منتشر شده است.
نخستین ترجمه عربی کتاب منشأ انواع
داروین را نیز اسماعیل مظهر (متوفی ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲) با مقدمه‌ای مفصّل و با عنوان اصل الانواع در ۱۳۳۶ به چاپ رسانده است. وی کتابی با عنوان ملقی السبیل فی مذهب النشوء و الارتقاء و أثره فی الانقلاب الفکری الحدیث (قاهره ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶) نیز نگاشته است. إلی رنتولا در مقاله‌ای با عنوان «واکنش عالمان عرب مسلمان به انقلاب
داروینی»، واکنشهای عالمان عرب به
داروین و
نظریات وی را بررسی کرده است. عادل زیادت نیز در کتاب علوم غربی در جهان عرب، تأثیر داروینیسم، سالهای ۱۸۶۰ تا ۱۹۳۰ به همین موضوع پرداخته است. شرح و تفصیل آرای
داروین و
نظریه تکامل در کشورهای عربی تا حد زیادی مبتنی بر تألیفات مسیحیان عرب زبان چون شبلی شمیّل بوده و منتقدان
نظریه تکامل نیز کم‌تر به متون اصلی مراجعه کرده اند، همچنانکه اغلب از
منظر کلامی و قرآنی در باره آن سخن گفته اند
و موارد تعارض این
نظریه را با آموزه های اسلامی و استنباطات مفسران از قرآن در باره
خلقت انسان بررسی کرده اند.
منابع :
(۶۰) آقابزرگ طهرانی.
(۶۱) محمدجواد بلاغی، الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فی نهج الهدی، بیروت ۱۴۱۴.
(۶۲) احمدزکی تفاحه، حِواربین الفکرالدینی و الفکرالمادی، بیروت ۱۹۸۲.
(۶۳) ندیم جسر، قصة الایمان: بین الفلسفة والعلم و القرآن، بیروت ۱۹۶۱.
(۶۴) سرکیس.
(۶۵) EI ۲، sv " Shumayyil، Shibl | A"، (توسط PC Sadgrove ").
(۶۶) AH حلمی محمد، "یادداشت را در پذیرش داروینیسم در برخی از کشورهای اسلامی"، در علوم در تمدن اسلامی، مجموعه مقالات سمپوزیوم بین المللی: "موسسات علوم در تمدن اسلامی" و "علوم و تکنولوژی در جهان ترکی و اسلام "، ED Ekmeleddin I hsanog § لو و Feza G به د nergun، استانبول: مرکز تحقیقات تاریخ و فرهنگ اسلامی، ۲۰۰۰.
(۶۷) آلبرت حورانی، عربی فکر می‌کردم در سن لیبرال ۱۷۹۸-۱۹۳۹، کمبریج ۱۹۸۴.
(۶۸) O من «âer آل Muqtataf همکاران لو debat سور لو darwinisme، بیروت، ۱۸۷۶-۱۸۸۵، قاهره ۱۹۹۶.
(۶۹) رزق اللّه برباری، مجله المقتطف.
(۷۰) بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف.
(۷۱) سلامه موسی، مجله المقتطف.
(۷۲) محمداحمد باشمیل، الاسلام و
نظریه التطور، بیروت ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸.
(۷۳) امین ابوخاطر، مجله المقتطف.
(۷۴) نقولا فیاض، مجله المقتطف.
(۷۵) محمد آل یاسین، الانسان بین الخلق و التطور، چاپ دوم، بیروت ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷.
(۷۶) مجله المقتطف.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کتاب نگاری درباره تکامل »، شماره۳۷۸۴.
