نوحه خوانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نوحه خوانی خواندن شعر و ذکر مصائب همراه با غم و اندوه و آدابی خاص، در رثا و
عزای بزرگان دین است که در فرهنگ
شیعه، بیشتر در مجالس عزای
معصومین(ع) به ویژه
امام حسین(ع) رواج دارد. نوحه‌خوانی بر مردگان مکروه است، مگر برای بزرگان معصوم(ع) که از شعائر مهم و عوامل نشر فضیلتها و احیای یاد اسوه‌های کمال به شمار می‌رود.
نوح(به فتح و کسر حاء)در لغت به معنای بيان مصيبت و گريه كردن با آوای بلند، آواز ماتم و شيون، و همچنین به معنای ندبه، مويه‌گری و زاری بر عزيز از دست رفته است. در اصطلاح به آنچه که در مراسم سوگواری و عزاداری
ائمه اطهار(ع) به ویژه در مراسم عزاداری
امام حسین(ع) می‌خوانند، نوحه می گویند.
نوحه خوانی بر مرده، رسم جاهلیت بوده و کاری مکروه است،
مگر برای
معصومین(ع) که نوحه و گریه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضیلتها و احیای یاد اسوه های کمال است.
احاديثى كه از
پيامبر(ص) و ائمه(ع) در باب نوحه سرایی وارد شده است دو قسم می باشد:
• احادیثی که در مذمت و نهى از نوحه سرايى وارد شده است:
# قال
النبىّ(ص):
# عن
ابى سعيد الخدری:{{حدیث| لعَنَ رسول اللّٰه (ص) النّائحة و المستمعة|ترجمه= پيامبر(ص) زن نوحه‌كننده و زنى را كه صدايش به هنگام نوحه سرايى بگوش مرد نامحرم برسد لعنت كرده است.
بنابراین نوحه سرايى اولاً نبايد با داد و فرياد و جزع و فزع باشد و ثانيا؛ آنچه در مورد فضايل و مناقب میت گفته مى‌شود راست باشد يا اين كه اعتماد داشته باشد كه راست است، در غیر این صورت جايز نیست بلكه حرام بوده و باعث از بين رفتن اجر مى‌گردد.
اگر در ميت صفات نيكويى باشد و ذكر آنها باعث تشويق و ترغيب ديگران بر آن صفات نيكو مى‌شود ممدوح است.
•احادیثی که در نجویز نوحه سرايى وارد شده است:
#
پيامبر(ص) به عده‌اى از انصار كه براى شهداى خود در
جنگ احد گريه مى‌كردند فرمود: عمويم
حمزه گريه‌كننده ندارد و خود حضرت نيز گريست. حضرت با اين عمل هم گريه و نوحه خانواده شهدا را تأييد كرد و هم تلويحا دستور داد كه بر عمويش حمزه نيز گريه كنند.
#
ابن بابويه از
امام باقر(ع) روايت كرده است كه آن حضرت وصيت كرد ده سال در موسم حج در منى براى او گريه و نوحه سرايى كنند، و رسم ماتم را تجديد نمايند و بر مظلوميت آن حضرت بگريند.
اخبار و احاديثى كه نوحه سرايى را جايز مى‌داند منظور نوحه سرايى قسم دوم و اخبار و احاديثى كه از آن نهى كرده است منظور نوحه سرايى قسم اول يعنى نوحه سرايى باطل است.
در فرهنگ عزاداری برای
امام حسین(ع)، نوحه به نوعی خاص از شعر مرثیه می گویند که در مجالس به صورت جمعی اجرا می شود. اشعار نوحه را برای
سینه زدن می سازند، یکی نوحه می خواند و دیگران به نوا و آهنگ و وزن اشعار نوحه خوان سینه می زدند.
خود
امامان(ع) بر
سیدالشهداء(ع) می گریستند و امر به نوحه خوانی می کردند.
بر
جعفر طیار و
حمزه سیدالشهداء نوحه خوانی شد. آنچه که از کراهت نوحه وناپسند بودن شغل نوحه گری و زشت بودن اجرت نوحه گر در روایات یاد شده ، ناظر به نوحه گریهای جاهلی است که آمیخته به باطل و گاهی حرام بوده است.
از ابتدای پیدایش شعر فارسی تا قرن هشتم هجری مرثیه غالب، مرثیه رسمی است که در قالب قصیده سروده می‌شد. اما با به قدرت رسیدن حکومت
صفویه مرثیه مذهبی در قالب ترکیب بند رایج می‌گردد. پس از اوج گرفتن مرثیه‌سرایی مذهبی دو شیوه دیگر مرثیه مذهبی یعنی نوحه و
مقاتل منظوم در قالب مثنوی ابداع گردید. در یکصد سال اخیر به‌علت خیزش‌های مردمی، شاعران مضامین مذهبی را با مضامین اجتماعی و سیاسی تلفیق کردند و نوعی مرثیه وطنی-اجتماعی به وجود آوردند که نقش مرثیه را از حد سوگ به مرتبه تحریک و بیداری مردم به عنوان یک وظیفه اجتماعی و سیاسی برتری بخشید. نوحه جزو اشعار غیررسمی و نوعی از مرثیه مذهبی است که با آهنگ‌های خاص در مجالس سوگواری
امام حسین (ع) همراه با مراسم سینه‌زنی خوانده می‌شود. نخستین نوحه‌ها در دوره
قاجار شکل گرفته است. در دیوان
صباحی بیدگلی (متوفی ۱۲۱۸) قصیده‌ای وجود دارد که از نظر آهنگ به نوحه بی‌شباهت نیست. از این نظر بعضی آن را نخستین نوحه ضبط شده دانسته‌اند.
میرزا ابوالحسن یغمای جندقی (متوفی ۱۲۷۶هـ‌ق) نخستین شاعری است که بخشی از دیوان او به نوحه اختصاص یافته است. شیوه او در نوحه‌سرایی ابداعی است. وی مراثی مذهبی را در اوزان جدید ریخته و آن را نوحه سینه‌زنی یا سنگ‌زنی نامیده است. می‌توان نمونه نوحه‌ها را در کتاب
مُحرق‌الفؤاد اثر
ملارضا محزون‌الذاکرین رشتی و کلیات
صامت بروجردی (۱۳۳۱ـ۱۲۶۲هـ. ق) و دیوان
وصال شیرازی،
از شاعران متأخر یافت.
محتوای نوحه‌ها غالباً برشی از حوادث
کربلا است که نوحه‌سرا از نگاه خاص خود به مرثیه‌سرایی می‌پردازد؛ مثلاً نوحه
حضرت‌عباس(ع) ، وداع امام حسین(ع) با حضرت
زینب کبری(س) و بیان مصائب امامان(ع) به طریقه زبان حال.
شعرهایی که برای نوحه سروده شده، از وزن برخوردار است، اما از حیث وزن و قافیه متنوع‌تر از قالب‌های شعر سنتی فارسی است و با ضرب‌آهنگ‌های سینه‌زنی متناسب و هماهنگ است. علاوه بر آن تساوی مصراع‌ها در آن رعایت نمی‌شود و از این نظر شباهتی به شعر آزاد نیمایی دارد.
• سادگی زبان در نوحه های عزاداری که مخاطب آن عموم مردم هستند به طور غالب از زبانی ساده و گویا استفاده می شود و کوشش شاعر و سراینده و ذاکر بر آن است که از لغات و ترکیبات دشوار بپرهیزد تا در سریع ترین زمان و با حداقل گنجینه لغات مخاطب پیام خویش را در ذهن او متمرکز و موجب تأثر گذاری در ذهن و زبان شنونده شود.
• استفاده از جملات کوتاه در نوحه های سینه زنی شاعر و ذاکر از جمله های کوتاه استفاده می کنند یا جمله ای بلند را به بخش های کوچک تقسیم می کنند تا هم موجب افزایش موسیقی گردد و هم فهم مطلب راحت تر باشد
• استفاده از لغات و ترکیبات تأثیر برانگیز و حماسی واژه هایی که در نوحه های عاشورا به کار می رود باید از قوت همنشینی و جانشینی فوق العاده برخوردار باشند تا در دل مستمع اثر کند.ترکیباتی مثل: ستم کشیده، به خون تپیده، ساقی لب تشنه گان و...
• آمیزش طبیعی و هموار عربی و فارسی این ترکیبات باید ساده و روان باشد به طوری که عموم مردم در فهم و بیان آن مشکلی نداشته باشند.شبیه نوحه هایی که نزار قطری در چند سال اخیر ارائه داده است
• تخاطب زنده و گویا نوحه خوان آن چنان در مراسم سوگواری سالار شهیدان وقت قلب پیدا میکند که در مکالمات و مخاطبات خود بسیار ملموس سخن می گویند و به این شعار «کل یوم عاشورا و کل عرض کربلا» جان می دهند.
• تلمیح در نوحه عاشورایی به حوادث و اشخاص مختلف توجه داده می شود که از همه بیشتر ذکر خاندان پیامبر(ص) انبیاء و اولیاء پدیدار است و به نوعی مفاخره همانند است برای بیدار کردن وجدان های خفته و مجاب نمودن دشمن.
• توصیف در نوحه های ماه محرم همه صحنه ها و اشخاص توصیف می شوند و می توان گفت اشعار غالباً تصویری است نه حرفی و همین تصاویر رقت انگیز است که بر انگیزاننده احساسات پاک و دل های آگاه می شود.
• پایداری ، مبارزه جویی و مرعوب نشدن مهمترین درون مایه نوحه های عاشورایی ایجاد روحیه پایداری ، مبارزه جویی و مرعوب نشدن دربرابر دشمنان اسلام است.
• صراحت لهجه نوحه های عاشورایی صراحت لهجه دارند و از ابهام و ایهام برکنار است گویا برای جذب مخاطب و بر انگیختن حس دلسوزی او باید مطالب شفاف بیان شود.
كسى كه در ايّام سوگوارى
امامان(ع) براى دسته‌هاى
سينه زن يا
زنجير زن، اشعار مصيبت و نوحه را با آهنگ مخصوص مى‌خواند و عزاداران به آهنگ او سينه و زنجير مى‌زنند، نوحه خوان می گویند.همچنين به كسى كه اشعار نوحه و مرثيه مى‌سرايد «نوحه‌سرا» می گويند.
•دهخدا
• غیاث‌اللغات
• آنندراج
• فرهنگ واژگان مترادف و متضاد
• فرهنگ لغت عمید
• فرهنگ فارسی معین
• محمد باقر مجلسی، معروف به علامه مجلسی، بحار الأنوار
• شهید ثانی، زین الدین بن علی، آرام بخش دل داغدیدگان، مترجم، جناتی، حسین، مصحح، کلباسی، مجتبی، روح، قم؛ ۱۳۸۰
• میر صادقی، میمنت، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، کتاب مهناز، تهران، ۱۳۷۷
• صلواتی، محمود؛ مجله: کیهان فرهنگی، بهمن و اسفند ۱۳۸۲ - شماره ۲۰۹ - ۲۰۸ (۴ صفحه - از ۳۰ تا ۳۳)
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، جلد: ١ ، نشر معروف، قم، ١٣٧۶
