وضعیت خلافت دوره امام رضا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام رضا،
عباسیان،
خلافت.
پرسش: گزارشی از وضع خلافت معاصر امام رضا (علیه‌السّلام) را بیان کنید.
پاسخ: امام رضا مدّت بیست سال امامت نمود که ده سال آن معاصر با خلافت
هارون الرشید و پنج سال معاصر با
محمّد امین و پنج سال آخر هم معاصر با خلافت
عبدالله مامون بوده است. در دوره امام رضا (علیه‌السّلام)، خلافت عباسی در اوج قدرت سیاسی و همچنین آغاز رشد و توسعه علمی بود. همچنین در این دوره قلمرو اسلامی به نهایت درجه وسعت خود رسید و مرکز
تجارت جهانی گردید. در این دوره، قیام‌ها و شورش‌هایی از جانب
علویان و سایر مخالفین خلافت عباسی در نقاط مختلف قلمرو وسیع عباسی رخ داد که خلافت عباسی را به چالش کشاند.
امام رضا (علیه‌السّلام) بعد از
شهادت امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) در زندان بغداد به سال ۱۸۳ هـ.ق در سن ۳۵ سالگی به
امامت رسید و عهده‌دار رهبری امّت گردید. آن حضرت مدّت بیست سال امامت نموده،
که ده سال آن معاصر با خلافت هارون الرشید و پنج سال معاصر با محمّد امین و پنج سال آخر هم معاصر با خلافت عبدالله مامون بوده است. امام (علیه‌السّلام) تا شروع خلافت مامون در
مدینه حضور داشت، ولی بعد از به حکومت رسیدن مامون، آن حضرت به خواست مامون در رمضان سال ۲۰۱ هـ.ق وارد
مرو شد و بعد از حدود دو سال اقامت در
ایران در سال ۲۰۳ هـ آخر
ماه صفر در سنّ ۵۵ سالگی به شهادت رسیدند.
قلمرو جهان اسلام در عصر امام رضا (علیه‌السّلام) که بخش عمده آن تحت سیطره خلافت عباسی اداره می‌شد و در زمان هارون بین فرزندان وی تقسیم گردید عبارت بود از:
ماوراء النّهر و
ترکستان تا
آفریقا و قسمتی از
هند و
اروپا که تحت نظر قلمرو خلافت بود و لذا هارون آن را بین امین و مامون بدین ترتیب تقسیم نمود: از
حُلوان به طرف شرق تا ماوراء النهر و ترکستان و هند و
خراسان بزرگ را به مامون و بغداد و
واسط و
عراق عرب و شامات حجاز و
مصر تا به اقصی مغرب به امین واگذار شد،
که قلمرو وسیعی از لحاظ جغرافیایی را در بر می‌گرفت؛ البته در این دوره قسمتی از شمال آفریقا مستقل شده و به طور جداگانه توسط حکومت اغالبه که در قیروان حکومت می‌کردند اداره می‌شد.
و بخشی از قلمرو اسلام نیز در مغرب
الاقصی تحت سیطره
ادریسیان شیعه مذهب بوده و
اندلس هم زیر فرمان
امویان آن خطّه قرار داشت.
برای بررسی وضع خلافت عباسی در عصر امام رضا (علیه‌السّلام) باید این دوره را در بخش‌های مختلف به طور خلاصه بررسی و بیان نمود.
هارون از مشهورترین خلفای عباسی به حساب می‌آید شهرت او از شرق فراتر رفت و به غرب رسید، وی بین سال‌های ۱۸۳ تا ۱۹۳ هـ.ق به خلافت رسید. اکنون به بررسی اوضاع داخلی و خارجی عصر هارون می‌پردازیم.
در این دوره با وجود اینکه عصر هارون را در خلافت عباسی عصر طلایی آن می‌نامند ما شاهد وقایع و حوادثی در داخل قلمرو خلافت عباسی هستیم، قیام‌هایی که از جانب علویان در مخالفت با خلافت عباسی صورت می‌گرفت که
خوف خلافت از این جریانات باعث
حبس و شهادت امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) و بعد از آن هم سرکوب قیام‌ها و
قتل عام شیعیان و سخت‌گیری نسبت به آنها در تمام قلمرو اسلامی بوده است. و دیگر اینکه دراین دوره
خوارج در گوشه کنار قلمرو اسلامی، بالاخص در
سیستان و خراسان علیه خلافت عباسی شورش‌هایی انجام می‌دادند.
که این شورش‌ها چندین سال طول کشید. همچنین ناآرامی‌هایی در شرق و غرب خلافت اسلامی در جریان بوده که خلافت با آنها گریبان‌گیر بود. واقعه مهمّی که در این دوره به وقوع پیوست نحوه برخورد رشید با مشاوران خود یعنی
آل برمک است، که بعد از چندین سال خدمت به خاندان عباسی مورد
خشم واقع شده و غالباً کشته و یا زندانی شدند و اموالشان مصادره شد.
در این دوره بین خلافت اسلامی با حکومت‌های هم‌جوار برخوردهایی وجود داشته که اغلب این برخوردها با امپراطوری
روم بوده که غالباً در
جنگ و
صلح به نفع مسلمین برخوردها به خاتمه می‌رسید.
و همچنین در این دوره هست که هارون با
شارلمان جهت ارتباط، سفرائی را ردّ و بدل می‌کند. هارون می‌خواست از این رابطه در جهت مقابله با امپراطوری روم شرقی استفاده کند
و همچنین مانع از تعرضات امویان اندلس به سر زمین‌های خود گردد.
در عصر هارون الرشید قلمرو اسلامی به نهایت درجه وسعت خود رسید و مرکز تجارت جهانی گردید. در عرصه علم هم تحوّلاتی صورت گرفته بود که در دوره مامون این روند تکمیل شد.
هارون الرشید، محمدامین را
ولیعهد خود قرار داده بود و از مردم برای او
بیعت گرفته بود. وی بعدها عبدالله (مامون) را جانشین دوم خویش کرد. بعد از درگذشت هارون اختلافاتی بین این دو برادر رخ داد و سبب رقابت و درگیری میان امین و مامون شد که زمینه‌های گسترش ناآرامی در سرزمین‌های اسلامی را فراهم کرد. اکنون به بررسی اوضاع داخلی و خارجی خلافت امین و مامون می پردازیم.
بعد از اینکه رشید در سال ۱۹۳ در گذشت،
بر سر جانشینی او بین دو پسرش اختلاف افتاد که ریشه‌های آن را می‌توان در شکل ولایتعهدی، درگیری دو حزب ایرانی و عربی و در نهایت دخالت اطرافیان دانست که سرانجام به شکست و کشته شدن امین بعد از پنج سال خلافت و به پیروزی و روی کار آمدن مامون و حزب ایرانی منجر شد.
در این دوره نیز با توجّه به اینکه در پی درگیری و جنگ خانگی عباسیان، بی‌ثباتی به وجود آمده بود در گوشه کنار سرزمین‌های اسلامی شورش‌ها و قیام‌هایی علیه خلافت صورت گرفت که عمده‌ترین آنها قیام‌های علویان و بالاخصّ حرکت
ابوالسرایا بود که بخش اعظم عراق،
حجاز و
یمن را فرا گرفت و مشکلات فراوانی برای عباسیان به وجود آورد.
غیر از شورش‌های علویان شورش‌هایی هم از جانب عباسیان در
بغداد صورت می‌گرفت.
و در شرق و غرب خلافت اسلامی نیز حرکت‌هایی در جریان بود. لذا مامون برای تسلّط بر اوضاع ناهموار که اغلب از جانب علویان احساس خطر می‌کرد و همچنین برای رسیدن به اهدافی که در نظر داشت، تصمیم گرفت امام رضا (علیه‌السّلام) را که در مدینه حضور داشت و در این مدت شاهد وقایع و حوادث زمان بوده و دوره‌ی تربیت شاگردان، جهت شناساندن مکتب
اهل بیت (علیهم‌السّلام) به
جهان اسلام بود به مرو آورده و ولیعهد خود کند، که در ابتداء با عکس العمل امام (علیه‌السّلام) مواجه شده و در نهایت با تهدید، امام ولایتعهدی را به طور مشروط می‌پذیرند.
در این مدّت که بعد از هارون در داخل خلافت اسلامی حوادث و وقایعی در جریان بود غالباً مرزهای اسلامی با آرامش همراه بود. از لحاظ فرهنگی دراین دوره شاهد رشد و شکوفایی
علوم اسلامی و ترجمه کتاب‌های فلسفی از فرهنگ‌های دیگر مثل ایران و روم و هند و... به
زبان عربی جهت استفاده دانشمندان اسلامی هستیم که در تاریخ اسلام به نهضت علمی و نهضت ترجمه معروف است.
به طور کلّی می‌توان گفت که دوره امام رضا (علیه‌السّلام) خلافت عباسی در اوج قدرت سیاسی و همچنین آغاز رشد و توسعه علمی بوده که امام (علیه‌السّلام) نیز در جلسات و
مناظرات علمی که در مرو صورت می‌گرفت شرکت می‌جست. ولی آنچه قابل ذکر است اینکه؛ در این دوره، شاهد قیام‌ها و شورش‌هایی از جانب علویان و سایر مخالفین خلافت عباسی در نقاط مختلف قلمرو وسیع عباسی هستیم که خلافت عباسی را به چالش می‌کشانید.
۱. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین .
۲. دکتر آیتی، ترجمه‌ی تاریخ یعقوبی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله "گزارشي از وضع خلافت معاصر امام رضا(ع)؟"، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۱/۲۱.
