پا (قرآن) (اصلی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پا
اندامی در بدن مهره داران که بدن هنگام ایستادن و حرکت بر آن تکیه دارد.
پا در انسان از بیخ ران تا سر پنجه و شامل ران، زانو، ساق و قدم است
که به وسیله چندین استخوان، ماهیچه و عصب، به انسان، امکان حرکت می‌دهد.
در چارپایان هر ۴ اندام زیرین آنها پا نامیده می‌شود. پاها در برخی گونه‌ها متناسب با شرایط زیستی، در جهت پرواز، شنا، حفر زمین، دویدن و پریدن دگرگون شده است.
معادلهای عربی پا و تواناییهای آن مانند ایستادن، راه رفتن و دویدن در آیات فراوانی یاد شده است. از ران تا قدم را در عربی «رِجْل» گویند
و «ساق» و «قَدَم» هریک نام بخشهایی از آن است.
برخی واژه پژوهان بر این باورند که «رَجُل» و «رِجْل» هم ریشه‌اند و کاربرد «رَجُل» در معنای مرد مجازی است.
«رجال» در قرآن گاه جمع «رَجُل» و گاه جمع «راجِل» به معنای پیاده است.
«ساق» از زانو تا قدم و از ریشه «سَوْق» با معنای اصلی راندن است
و از آن جهت در مورد بخشی از پا به کار رفته که حرکت و رانش انسان به جلو، با آن صورت می‌پذیرد.
«قَدَم» نیز در اصل به معنای سابقه و قدمت است، به طوری که پیشگام را مقدم و دنباله رو را متاخر می‌گویند. کاربرد این لفظ در بخش مماس پا با زمین از آن روست که قدم همواره متقدم و رو به پیش است.
جدای از اینها، واژه «اعْرَج» به معنای «لَنگ» نیز بیانگر عارضه‌ای در پاست. واژه پژوهان این کلمه را از ریشه عروج به معنای بالاترین حد صعود دانسته‌اند و اعرج از آن جهت در معنای «لَنگ» به کار رفته که لنگان راه رفتن، پستی و بلندی در قامت انسان پدید می‌آورد.
قرآن در نگاهی کلی تنوع حرکتی جانداران را به عنوان نمودی از قدرت خداوند بر آفرینش گونه‌های متفاوت از خاستگاهی یکسان شمرده است:
«واللّهُ خَلَقَ کُلَّ دابَّة مِن ماء فَمِنهُم مَن یَمشی عَلی بَطنِهِ ومِنهُم مَن یَمشی عَلی رِجلَینِ و مِنهُم مَن یَمشی عَلی اَربَع...».
در کنار آیات پیشین که به حکومت خداوند بر آسمان و زمین و نشانه‌های قدرتش در آسمان اشاره دارد، این آیه با بیان نشانه‌های قدرت خداوند در زمین و جانوران آن، دلیل دیگری بر وحدانیت خداوند ارائه می‌دهد.
یادکرد پا در آیات:
یادکرد پا در دیگر آیات، در ارتباط با سه حوزه احکام فقهی، ماجراهای داستانی و دستورهای اخلاقی است. گستره وسیعی از آیات هم به کارکردهای پیونداری قابلیتهای پا اشاره دارند. برخی استفاده‌ها نیز جنبه کنایی دارد و معنای حقیقی از آن اراده نشده است.
۱. در آیات احکام:
لزوم مسح• پا در وضو، جواز خواندن نماز در حالت ایستاده یا پیاده در برخی شرایط، واجب نبودن جهاد بر لنگها و بیماران و ناتوانان و جواز استفاده آنان از اموال نزدیکان و دوستان، یکسانی حج رفتن پیاده و سواره، قطع کردن ضربدری دست و پای محارب احکام فقهی استنتاج شده از آیات قرآنی است که به گونه‌ای در ارتباط با پاست. مهم‌ترین آنها حکم وضوست که در ارتباط با آن اختلاف نظرهایی بین مفسران و فقهای شیعه و سنی در تفسیر آیه ۶ مائده
مطرح شده است: «... فَاغسِلوا وُجوهَکُم و اَیدِیَکُم اِلَی المَرافِقِ وامسَحوا بِرُءوسِکُم واَرجُلَکُم اِلَی الکَعبَین...» که همگی مراد از «اَرْجُل» را قدم دانسته‌اند؛ ولی در کل یا جزء آن و نیز در مسح کردن یا شستن اختلاف است. در اعراب آن هم اتفاق نظر وجود ندارد؛ گروهی به نصب و برخی به جَرّ خوانده‌اند.
از دیگر احکام، جواز نمازگزاردن در حالت ایستاده برپا یا سواره، هنگام ترس است که بر اهمیت نماز و لزوم مداومت بر آن تاکید دارد: «فَاِن خِفتُم فَرِجَالاً اَو رُکبَانـًا...».
«رجال» را به پیاده‌ها معنا کرده‌اند؛ چه در حالت ایستاده و چه در حال حرکت،
هرچند برخی آن را به ایستاده تاویل برده
و نماز خواندن در حال حرکت را جایز نشمرده‌اند.
برخی نیز «فَرِجَالاً اَو رُکبَانـًا» را توجه به قبله و عدم توجه به آن تفسیر کرده‌اند.
لنگها، نابینایان و بیماران بر اساس آیه ۱۷ فتح
ملزم به شرکت در جهاد نیستند. البته اختیار در ترک جهاد تنها مختص این سه گروه نیست، بلکه همه افرادی را شامل می‌شود که شرکت در جنگ برایشان دشواری و سختی (حرج) دارد.
همجواری این سه گروه در آیه‌ای دیگر نیز دیده می‌شود که مراد آن نه حصر که تمام فقیران و بینوایان است:
«لَیسَ عَلَی الاَعمی حَرَجٌ ولا عَلَی الاَعرَجِ حَرَجٌ ولا عَلَی المَریضِ حَرَجٌ و لا عَلی اَنفُسِکُم اَن تَاکُلوا مِن بُیوتِکُم اَو بُیوتِ ءابائِکُم...».
در مورد اینکه حج پیاده و سواره یکسان است و در فضل و ثواب تفاوتی ندارد، گروهی به آیه ۲۷ حجّ
استناد کرده‌اند
؛ اما برخی فضیلت حج پیاده را بیشتر و برخی برعکس حج سواره را ارزشمندتر دانسته‌اند
؛ همچنین گفته شده که مسلمانان در ابتدا از سواره به حج رفتن امتناع می‌کردند که این آیه نازل شد.
قطع ضربدری دست و پا (دست راست و پای چپ یا دست چپ و پای راست)
از کیفرهای محارب است: «اِنَّما جَزؤُا الَّذینَ یُحارِبونَ اللّهَ و رَسولَهُ... اَن یُقَتَّلوا اَو یُصَلَّبوا اَو تُقَطَّعَ اَیدیهِم و اَرجُلُهُم مِن خِلـف...».
بر اساس آیات دیگری، این نوع مجازات در بین اقوام پیشین نیز مرسوم بوده که این امر نشان دهنده امضایی بودن تشریع این نوع مجازات است.
۲. در ماجراهای تاریخی:
یادکرد پا در داستانهای سلیمان و ملکه• سبا، ورود موسی به وادی طور و شفایابی ایوب پیامبر آمده است. ملکه سبا هنگام ورود به قصر سلیمان، گمان برد که آبگیری عمیق فراروی او است، از این رو ساق پاهای خود را نمایان کرد: «قیلَ لَهَا ادخُلِی الصَّرحَ فَلَمّا رَاَتهُ حَسِبَتهُ لُجَّةً و کَشَفَت عَن ساقَیها...».
راویان اخبار، داستانی شگفت و نامعتبر در ذیل این آیه نقل کرده‌اند.
در این داستان آمده که سلیمان دستور ساخت چنین قصری را داد تا از انسان بودن ملکه مطمئن شود؛ چه جنیان از ترس اینکه سلیمان با او ازدواج کند، گفته بودند که پاهای ملکه مانند پای الاغ و مادرش از طایفه جنّ است.
موسی چون به وادی طور رسید، دستور آمد تا پاپوشهای خود را به سبب قداست زمین وادی بِکَنَد:
«فَاخلَع نَعلَیکَ اِنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُوًی».
گفته شده که خداوند با این دستور می‌خواسته موسی علیه‌السّلام با لمس آن زمین از قداست و برکت آن بهره مند شود.
برخی نیز برهنگی پا را نشانه‌ای از تواضع و فروتنی در پیشگاه خداوند دانسته، این رفتار موسی را الگو و آغازگر طواف با پای برهنه شمرده‌اند
؛ همچنین برخی گفته‌اند که پوشاندن پا به سبب دوری گزیدن از آلودگیها و نجاستهاست و خداوند به او می‌گوید: اینجا زمین پاک و مقدس است و نیازی به پاپوش نیست.
در روایتی ضعیف نیز آمده که پاپوشهای موسی از پوست الاغی مرده بود و به این سبب خداوند دستور داد تا آنها را بکَنَد.
دیگر یادکرد پا در داستان ایوب پیامبر است که بیمار و ناتوان افتاده بود و از خداوند کمک می‌طلبید. خدا به او وحی کرد که با پای خود بر زمین ضربه زند تا چشمه‌ای زلال و خنک از آن بجوشد و با نوشیدن از آن و شست و شوی در آن شفا یابد:
«اُرکُض بِرِجلِکَ هـذا مُغتَسَلٌ بارِدٌ و شَراب».
۳. در دستورهای اخلاقی:
با آرامش و اعتدال و بی تکبر و تکلف راه رفتن، و سفارش زنان مؤمن به راه رفتن آرام و باوقار و نکوبیدن پای بر زمین، توصیه‌هایی اخلاقی درباره نحوه حرکت است. البته موارد مزبور گاه دارای الزام فقهی و حقوقی نیز هست. خداوند در آیات ۳۰-۳۱ نور
پس از سفارش مردان به پاکدامنی و حفظ نگاه، توصیه‌هایی نیز به زنان می‌کند؛ فروگیری چشمان از نگاههای آلوده، پاکدامنی، پوشاندن بدن و زینتهای خود و در پایان، نکوبیدن پا بر زمین تا زینتهای پنهانیشان دانسته نشود: «... و لایَضرِبنَ بِاَرجُلِهِنَّ لِیُعلَمَ ما یُخفینَ مِن زینَتِهِنَّ...».
در تفسیر توصیه پایانی این آیه گفته شده: زنان نباید به گونه‌ای راه روند و پا بر زمین کوبند که صدای خلخال آنها شنیده شود.
برخی فراتر از این گفته‌اند که اصلا خلخال نپوشند تا صدای آن موجب تحریک دیگران شود
؛ همچنین در تفسیری دیگر با اشاره به اینکه اعلان زینتهای مستور گاه از نپوشاندن آنها مهیج تر است، آمده که زنان نباید به گونه‌ای راه روند و رفتار کنند که جلوه گر زینتهای پنهانی آنها باشد.
شاید برخی از همین رو آشکار سازی صدای زینت را از نپوشاندن آن زشت تر دانسته‌اند.
خداوند در آیات انتهایی سوره فرقان در تعریف بندگان خاص خود و شمارش خصایص آنها، از تبیین نحوه راه رفتن و برخوردشان با سفیهان آغاز می‌کند: «و عِبادُ الرَّحمـنِ الَّذینَ یَمشونَ عَلَی الاَرضِ هَونـًا واِذا خاطَبَهُمُ الجـهِلونَ قالوا سَلـمـا».
بندگان خاص خداوند رحمان با آرامی و نرمی و بدون تکلف و ظاهر سازی بر زمین راه می‌روند
و این گونه راه رفتن از شخصیتی آرام، معتدل و هدفدار حکایت دارد.
مفسران در توضیح آیه از راه رفتن با آرامش و وقار و بدون تکبر و فساد آفرینی و معصیت کاری
و از روی تواضع و خشوع و نه سرکشی و طغیان
سخن گفته‌اند. برخی نیز احتمالا با توجه به دنباله آیه، راه رفتن با علم و حلم را مطرح کرده‌اند.
لقمان حکیم در توصیه‌هایی به فرزندش از زشتی و ناپسندی بی اعتنایی به مردم و راه رفتن مغرورانه و خودستایانه: «و لا تُصَعِّر خَدَّکَ لِلنّاسِ ولا تَمشِ فِی الاَرضِ مَرَحـًا...»
و لزوم رعایت اعتدال در راه رفتن (نه تند رفتن و نه کند رفتن): «و اقصِد فی مَشیِکَ»
یاد می‌کند. از آنجا که راه رفتن با تکبر و سرکشی ناشی از غرور و خودستایی است، در ادامه آیه اول بیان می‌شود که خداوند متکبران و فخرفروشان را دوست ندارد:
«اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُختال فَخور». عبارتِ «و لا تَمشِ فِی الاَرضِ مَرَحـًا». در آیه ۳۷ اسراء
نیز آمده است و در ادامه آن در قالب تمثیلی، شیوه راه رفتن با غرور و فخرفروشی نکوهش و عملی بی فایده تلقی شده است.
برخی «قصد در مشی» را هم معنای آیه ۶۳ فرقان
دانسته‌اند
؛ همچنین به تواضع و آهسته راه رفتن نیز تفسیر شده است.
برخی نیز قصد را به معنای اقتصاد و عدم اسراف و راه رفتن با تکلف و تکبر را مستلزم صرف نیرویی بیهوده دانسته‌اند.
کارکردهای پیونداری پا:
قابلیتهایی چون راه رفتن، دویدن و ایستادن از تواناییهای پاست. گام برداشتن که در قرآن با عنوانهایی مانند «مشی» و «سیر» یاد شده است، کارکردهای پیونداری گوناگونی دارد. در آیات فراوانی، راه رفتن، رفتاری طبیعی و ابزاری برای کار و فعالیت روزانه جهت تامین نیازها جلوه می‌کند (انعام/۱۲۲؛ اعراف/۱۹۵؛ اسراء/۹۵؛ طه/ ۴۰؛ طه/۱۲۸؛ نور/۴۵؛ فرقان/۷؛ فرقان/ ۲۰؛ سجده/۲۶؛ ملک/۱۵ و...)
؛ همچنین راه رفتن و گذر از مکانها مقدمه‌ای برای شناخت است، از همین رو خداوند در آیات زیادی، انسانها را به سیر در زمین فرا می‌خواند تا در تمدنهای گذشته بیندیشند. (آل عمران/۱۳۷؛ انعام/۱۱؛ یوسف/۱۰۹؛ نحل/ ۳۶؛ حجّ/۴۶؛ غافر/۲۱؛ غافر/۸۲ و...)
در آیاتی نیز پیوندی میان گونه‌های راه رفتن و نهاد افراد، حالتهای روحی ـ روانی آنها و هدف و مقصودشان یافت می‌شود؛ نظیر راه رفتن با خودستایی و غرور (۱۸لقمان و ۳۷ اسراء) ،
با اعتدال (۱۹ لقمان) ،
با حیا و عفت (قصص/۲۵) ،
با انحنا و بدون توجه به اطراف (ملک/۲۲) ،
و...؛ همچنین در مواردی راه رفتن، آیینی مذهبی است؛ مانند طواف در حج و سعی بین صفا و مروه. (بقره/۱۲۵؛ بقره/ ۱۲۸)
طواف در معنای عام تری نیز درباره برخی ساکنان بهشت (صافّات/۴۵؛ زخرف/۷۱؛ طور/ ۲۴؛ واقعه/۱۷)
و جهنم (الرحمن/۴۴)
به کار رفته است.
از دیگر قابلیتهای پا، دویدن است. دویدن در آیات زیادی، تعبیری از ترس و به جهت کمک خواهی به کار رفته است. در این موارد از واژه‌های فرار (احزاب/۱۶؛ مدّثر/ ۵۰-۵۲؛ عبس/۳۴-۳۶ و...)؛ ،
هَرَب (جن/۱۲) ،
رَکْض (انبیاء/۱۲-۱۳)؛ ،
هرع (هود/۷۸؛ صافّات/۷۰)؛ ،
استباق (یوسف/۱۷، ۲۵)
و تعبیر پشت کردن (تولّی الدُبُر) به منظور فرار کردن (آل عمران/۱۱۱؛ انفال/۱۵-۱۶؛ توبه/ ۷۶ و...)
استفاده شده است.
ایستادن با معادل عربی قیام از حالتهای جسمی بشری است که پا در ایجاد آن نقشی بسیار دارد. ایستادن نیز کارکردهای پیونداری زیادی دارد که از آن جمله حکایت از عزم و اراده،
ثابت ماندن و حرکت نکردن، دست کشیدن،
پاسبانی و پشتیبانی و تحت الحمایه قرار دادن،
احترام و تجلیل،
زنده بودن،
جای گرفت،
مراقب و مواظب بودن (آل عمران/۳، ۷۵)؛ استواری و سامان بخشیدن
و... است؛ همچنین قیام یکی از حالتهای بدن هنگام عبادت است که در آیاتی چند نیز نمود یافته است.
بخشهای زیادی از نماز و حج نیز در حالت ایستاده صورت می‌گیرد. در مواردی هم از عبادت به قیام تعبیر است.
یادکرد پا در تعابیر کنایی:
پا در آیات زیادی، ضمن تعبیری کنایی یاد شده است؛ در برخی موارد از خود «پا» معنای واقعی اراده نشده و گاه نیز صفتی به طور مجاز بر آن حمل شده است، با این حال در همه آیات مزبور، اقوالی مبنی بر حقیقی شمردن استعمال گزارش شده است. از جمله این موارد شهادت دادن پاها در روز قیامت بر ضدّ صاحبانشان است: «اَلیَومَ نَختِمُ عَلی اَفوهِهِم و تُکَلِّمُنا اَیدیهِم و تَشهَدُ اَرجُلُهُم بِما کانوا یَکسِبون».
شهادت دادن دست و پا و دیگر اعضای بدن که در آیات دیگری نیز آمده است، ،
نوعی جوّ ارعاب و وحشت، ناتوانی و سرگشتگی دهشت باری در ذهن مخاطب ترسیم می‌کند، به گونه‌ای که همه شواهد به زیان فرد است و دیگر راه گریزی نیست.
برخی بر این باورند که تکلم در روز قیامت به شیوه رایج و معمول دنیایی نیست، زیرا در قیامت امر پنهانی باقی نمی‌ماند که نیاز به بیان باشد. «یَومَ تُبلَی السَّرائِر»
و اگر هم در پاره‌ای حالات آن عالم، سخن از کلام به میان آمده، مصداق و معنایش آشکار شدن برخی ضمایر اشخاص برای یکدیگر است.
گروهی از متکلمان نیز سخن گفتن اعضای بدن و از آن جمله پا را استعاره و نه حقیقت دانسته‌اند،
با این حال غالب مفسران این آیات را به سخن گفتن حقیقی تفسیر کرده‌اند،
هرچند برخی نیز از ظهور نشانه‌هایی بر اعضای بدن سخن گفته‌اند که تاییدی بر جرم صاحبانشان است.
«احاطه و شمول» مفهومی است که در آیاتی چند تعبیر «از بالای سر و پایین پا» برای آن به کار رفته است؛ مانند روزی خوردن اهل کتاب از بالای سر و پایین پاها در صورت عمل کردن به تورات و انجیل و آنچه از سوی پروردگارشان نازل شده: «و لَو اَنَّهُم اَقاموا التَّورةَ... لاََکَلوا مِن فَوقِهِم و مِن تَحتِ اَرجُلِهِم...» ،
و فراگیری عذاب از بالای سر کافران تا پایین پا در جهنم: «یَومَ یَغشـهُمُ العَذابُ مِن فَوقِهِم و مِن تَحتِ اَرجُلِهِم...».
روزی خوردن از بالای سر و پایین پاها در آیه اول کنایه از رزق و روزی فراوان است
؛ همچنین مفسران این تعبیر را در آیه اول اشاره به زمین و آسمان دانسته‌اند که در این صورت باران آسمان و روییدنیهای زمین
یا میوه درختان از بالا و محصولات زراعی از پایین
و بالاخره برخورداری از نعمتهای آسمان و زمین و احاطه و شمول برکات آسمان و زمین بر آنان
مقصود آیه است. آیه دوم را نیز به احاطه و فراگیری عذاب بر تمام بدن تفسیر کرده‌اند.
دیگر مورد، ترسیم دشواری جان دادن و هول و وحشت روز قیامت با استفاده از مفهومی استعاری در آیات ۲۹ قیامت
و ۴۲ قلم
است. واژه ساق در این آیات نه در معنای واقعی که کنایی است. عرب به هر امر سترگ و دشواری ساق می‌گوید، زیرا مردم هنگام رویارویی با وضعیتی دشوار و هولناک، آستینها و پاچه‌های خود را بالا می‌زنند تا به طور جدی وارد عمل شوند یا وضعیت پیش آمده را رها کرده، بگریزند.
بسیاری از مفسران با بهره گیری از این واقعیت به تفسیر پیچیده شدن ساقها به هنگام مرگ: «والتَفَّتِ السّاقُ بِالسّاق»
و برهنه شدن ساقها در روز قیامت و سپس دعوت مردم به سجود: «یَومَ یُکشَفُ عَن ساق و یُدعَونَ اِلَی السُّجودِ فَلا یَستَطیعون»
پرداخته‌اند، بر این اساس پیچیده شدن ساقها هنگام مرگ به معنای تاب خوردن مرگ و زندگی یا فشار و سختی جان کندن با هراس پس از آن یا سختی آخرت و دنیا
یا سختی فراق دنیا و ترس از آخرت
و... است. گروهی نیز معنایی حقیقی از آیه برداشت کرده‌اند؛ بدین صورت که جان کندن چنان بر محتضر سخت خواهد بود که از درد به خود پیچیده، پاهای خود را به هم تاب می‌دهد.
برخی نیز احتمال داده‌اند که مقصود آن پیچیده شدن پاها در کفن باشد
؛ همچنین با توجه به معنای حقیقی ساق (آنچه بدان رانش صورت می‌گیرد) تفسیر دیگری ارائه شده است. بر اساس این تفسیر، پیچیده شدن ساقها به معنای درگیر شدن اشتیاقها در انسان است؛ اشتیاق به دنیا و آخرت که موجب حرکت و تمایل انسان به دنیا و آخرت می‌شود؛ اما چاره‌ای از بازگشت به خدا نیست.
در تفسیر برهنه شدن ساق در روز قیامت نیز از استعاره فوق کمک گرفته شده است. مفسران آن را به معنای سخت و بحرانی شدن اوضاع و آشکار شدن دشواری هولناکی دانسته‌اند که برای رودر رویی با آن یا فرار از آن نیاز به بلند کردن پاچه هاست.
برخی معتقدند ادامه مطلب برای ایجاد وحشتِ بیشتر در آیه بیان نشده یا چنان وضعیتْ دشوار و هولناک خواهد شد که اصلا امکان بیان آن نبوده است.
دیگر بخش پا، قَدَم نیز در آیاتی چند، ضمن تعبیری کنایی به کار رفته است. ماهیت تحرک و روبه پیش بودن قدم، به کارگیری آن در تعبیر ثبات قدم را توجیه می‌کند.
با این وصف ثبات قدم به معنای استواری در عمل و خستگی ناپذیری خواهد بود و برخلاف آن، متزلزل شدن گام به معنای انصراف و دست کشیدن و به عقب رفتن است: «و لَمّا بَرَزوا لِجالوتَ وجُنودِهِ قالوا رَبَّنا اَفرِغ عَلَینا صَبرًا وثَبِّت اَقدامَنا و...».
طالوت و یارانش هنگامی که با جالوت و سپاهیانش روبه رو شدند از خداوند سه درخواست کردند: صبر و تحمل، ثبات قدم و استواری که از نتایج آن است و سوم پیروزی بر دشمن که با استواری و عقب نرفتن پدید می‌آید.
این تعبیر در آیات ۱۴۷ آل عمران
و ۱۱ انفال
نیز آمده است، هرچند آیه دوم به جز تفسیر بالا به گونه دیگری نیز تبیین شده است: «و یُنَزِّلُ عَلَیکُم مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُم بِهِ... ولِیَربِطَ عَلی قُلوبِکُم ویُثَبِّتَ بِهِ الاَقدام».
این آیه را ناظر به داستان جنگ بدر و خستگی مسلمانان و فکر و گمانهای ناامیدوارانه آنان دانسته‌اند که خداوند آنان را از لحاظ فکری و روحی آرام می‌کند و با فرستادن باران از لحاظ مادی نیز به آنان مدد می‌رساند.
زمینی که جنگجویان بدر بر آن ایستاده بودند، سست و روان بود و آب برای وضو و غسل و آشامیدن نداشتند که باران آب مورد نیاز آنها را تامین کرد و زمین زیر پایشان را نیز سخت گردانید تا گامهایشان ثابت و استوار گردد.
برخی نیز ضمیر «به» را به باران ارجاع نداده‌اند و از تایید و توفیق خداوند و برخوردار کردن مجاهدان بدر از صبر و تحمل سخن گفته‌اند.
همچنین در روایتی آسمان به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و باران به امیرمؤمنان، امام علی علیه‌السّلام تاویل برده
شده است، بر این اساس ضمیر، به امام علی علیه‌السّلام اشاره دارد.
در مقابل تعبیر ثبات قدم، آیه ۹۴ نحل،
از تزلزل گامها سخن می‌گوید؛ گامهای کسانی که پس از ثابت شدن بر ایمان، متزلزل می‌شود. مفسران این آیه را مثلی دانسته‌اند از کسانی که به راه مستقیم هدایت شده بودند؛ لیکن پس از آن در گمراهی فرو رفتند.
از دیگر معانی قدم، چیزی است که مقدم داشته و از پیش فرستاده می‌شود تا هنگام رسیدن بتوان از آن بهره گرفت.
با این رویکرد «قَدَمَ صِدق» در آیه ۲ یونس
پاداشی نیک و منزلتی رفیع برای مؤمنان به سبب اعمالی که از پیش فرستاده‌اند، خواهد شد:
«... و بَشِّرِ الَّذینَ ءامَنوا اَنَّ لَهُم قَدَمَ صِدق عِندَ رَبِّهِم...». معنای اصلی قدم را پا و کاربرد آن را در این معانی کنایی دانسته‌اند.
دسته‌ای هم این تعبیر را مشابه «فی مَقعَدِ صِدق عِندَ مَلیک مُقتَدِر» «قمر: ۵۵) و به معنای مقام و منزلتی واقعی نزد خداوند گرفته‌اند. در این صورت قدم صدق کنایه‌ای از مقام صدق است، زیرا اشغال مکان معمولا به وسیله قدم صورت می‌گیرد
؛ همچنین به اطمینان و استقرار و ثبات نیز تفسیر شده است؛ به این معنا که مؤمنان در زمانهای گرفتاری ثابت قدم، استوار و بایقین هستند.
تبیینهای دیگری نیز از این تعبیر صورت گرفته که غالباً با توجه به معنای لغوی آن است.
جدای از پا و ساق و قدم، تعابیر راه رفتن، راه رفتن بر روی زمین و راه رفتن با انحنا و افتادگی سر برای عطف به مفهومی دیگر در آیات ۱۹۵ اعراف
و ۱۵ و ۲۲ ملک
به کار رفته است. آیه اول با استفهام انکاری از توانایی بتها بر راه رفتن، دیدن و شنیدن، به ناتوانی بتها دربرآورده ساختن خواسته‌های پرستندگان خود و تاثیرگذاری در امور زندگی آنها و در نتیجه عدم صلاحیت پرستش اشاره دارد.
در آیه دوم بیان می‌شود که خداوند، زمین را رام و راهوار کرد تا انسانها بتوانند برای دست یافتن به اهداف خود و کسب رزق بر آن گام بردارند و در آن تصرف کنند:
«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الاَرضَ ذَلُولاً فَامشوا فی مَناکِبِها و کُلوا مِن رِزقِه...».
مرکب راهوار را «ذلول» گویند
و «منکب» محل اتصال بازو و کتف است.
بر این اساس عبارت «فامشوا فی مناکبها» کنایه از نهایت همواری و نرمی زمین است، زیرا بر پشت زمین می‌توان راه یافت، برخلاف راهوارترین مرکبها که راه رفتن بر پشت آنها، چندان آسان نیست.
در آیه ۲۲ ملک
با طرح استفهامی انکاری، مثالی از تفاوت کافر و مؤمن زده می‌شود:
«اَفَمَن یَمشی مُکِبـًّا عَلی وجهِهِ اَهدی اَمَّن یَمشی سَویـًّا...». در این آیه کافر به سبب لجاجت و سرکشی و نفرت از حق، چون کسی می‌ماند که نگونسار بر چهره خویش راه می‌رود.
بدیهی است که در این صورت پستی و بلندیهای مسیر خود و پرتگاهها و سراشیبیها را نمی‌بیند. چنین کسی هرگز نمی‌تواند نظیر کسی باشد که سر پا و در راه مستقیم می‌رود.
از دیگر موارد استفاده کنایی از پا، تعبیر «بین دستها و پاها» برای نوزاد زنان است: «... ولا یَاتینَ بِبُهتـن یَفتَرینَهُ بَینَ اَیدیهِنَّ واَرجُلِهِنَّ...».
مفسران در تبیین این بخش از آیه گفته‌اند: زنان نباید فرزند دیگران را به شوهران خود نسبت دهند و از آنجا که کودک هنگام تولد میان دست و پای زن می‌افتد، از این تعبیر استفاده شده است
؛ همچنین گفته شده: شکم زن که محل نگهداری نوزاد است میان دستها و محل خروج نوزاد میان پاهاست.
رخصت خداوند به شیطان در گمراه کردن بنی آدم با استفاده از هرآنچه در توان دارد، مورد دیگری است که با استفاده از تعبیری کنایی در آیه ۶۴ اسراء
آمده است: «و استَفزِز مَنِ استَطَعتَ مِنهُم بِصَوتِکَ واَجلِب عَلَیهِم بِخَیلِکَ و رَجِلِکَ...». «رَجِل» که در دیگر قرائتها «رَجْل» (جمع راجل) خوانده شده به معنای پیاده است.
مفسران گسیل داشتن لشکر سواره و پیاده از سوی شیطان برای گمراه ساختن مردم، مشارکت در ثروت و فرزندانشان و دیگر موارد اشاره شده در این آیه را تهدیدی در قالب امر دانسته‌اند
و مراد آن را به استفاده از هرآنچه در توان است، تفسیر کرده‌اند.
برخی نیز احتمال داده‌اند که لشکریان سواره و پیاده شیطان اشاره به دسته‌هایی از آنهاست که تند و کند کار می‌کنند.
منابع:
الاتصال غیراللفظی فی القرآن الکریم؛ احکام القرآن، جصاص؛ اطلس تشریح بدن انسان؛ اوائل المقالات؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر عبدالرزاق؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ تفسیر من وحی القرآن؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ دائرة المعارف فارسی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ سنن الترمذی؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ صفوة التفاسیر؛ فقه القرآن؛ فی ظلال القرآن؛ الکافی؛ الکشاف؛ کنزالعرفان فی فقه القرآن؛ کنزالفوائد؛ لسان العرب؛ مبانی علم پزشکی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ الموسوعة العربیة العالمیه؛ المیزان فی تفسیر القرآن، نثر طوبی.
