پیشینه تفسیر موضوعی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ریشه‌هاى تفسیر موضوعى در تفسیر شیخ محمد عبده نشان داده شده است.(احمد جمال عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی، ص۵۷_۵۷) پس از وى از پیشگامان تفسیر موضوعى در دوره معاصر در مغرب اسلامى یکى شیخ محمود شلتوت و از جمله آثار وى القرآن والقتال و القرآن والمرأةاند. رویکرد وى در این دو کتاب اغلب معرفى دیدگاه اسلام درباره جنگ و زن و دفاع از آن در برابر شبهات غرب است.
همزمان با وى امین خولى در طرح تفسیر ادبى‌اش بر ناکارآمدى تفسیر ترتیبى و ضرورت تفسیر موضوعى قرآن براى درک صحیح‌تر و جامع‌تر معارف قرآن تأکید کرد و پیرو آن خود وى و شاگردانش آثار تفسیرى خود را به روش ادبى ـ موضوعى عرضه کردند. از امین خولى تعدادى اثر کم حجم با عنوان عام من هدى القرآن به نام‌هاى فى رمضان، فى اموالهم و القاده... الرسل منتشر شد.
از آثار شاگردانش نیز که به روش موضوعى و روشمند نگاشته شده‌اند این آثار قابل توجه‌اند: دراسات قرآنیة یوم الدین والحساب از شکرى محمد عیاد، الفن القصصى، القرآن والثورة الثقافیه، القرآن والدوله، القرآن ومشکلات حیاتنا المعاصره از محمد احمد خلف الله. وى در کتاب اخیر پس از معرفى مبانى خود در تفسیر موضوعى به بیان دیدگاه قرآن درباره هشت مسئله مهم و مبتلا به در جامعه مصر پرداخته است، با عناوین: «التغییرات الجذریه»، «الحریات»، «الدیمقراطیه»، «المسؤلیه»، «المضامین الاشتراکیه»، «التعایش السلمى»، «زواج مختلفى الادیان» و «العلاقة الزوجیه» که تأثیر دستاوردهاى علمى غرب بر روش و نتایج تفسیر وى انکارپذیر نیست.
اثر دیگر القرآن وقضایا الانسان از بنت الشاطى است که باز به همان شیوه، دیدگاه قرآن را درباره بعضى از مسائل مربوط به انسان به روش موضوعى بیان کرده است.
رویکرد این گروه از مفسران به تفسیر موضوعى اتکاى صِرف به آیات شریفه و پرهیز از روایات به ویژه روایات تفسیرى بوده است. از دیگر آثار قابل توجه مشاهدالقیامه سید قطب، دستور الاخلاق فى القرآن الکریم از محمد عبدالله درّاز و آثارى از محمد عزت دروزه و یوسف قرضاوى است.
پیشگام تفسیر موضوعى در شرق:
همزمان در شرق جهان اسلام نیز آثارى برجسته در تفسیر موضوعى پدید آمدند. پیشگام تفسیر موضوعى در شرق را باید علامه طباطبایى معرفى کرد. وى در لابه لاى تفسیر المیزان، به مناسبت، موضوعات فراوانى را با نگاه ادبى ـ قرآنى به صورت تفسیر موضوعى به بحث گذاشته است.(طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۵۷_۱۸۶؛ طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۷۰_۲۷۶؛ طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۲۶۰_۲۷۸؛ طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۸۶_۱۰۴) از قبیل توحید الله(طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۸۶_۹۱)، الامامه(طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۷۰_۲۷۶)، حیاة المرأة فى الامم غیر متمدنه(طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۲۶۱_۲۷۸)، کلامٌ فى معنى السکینه(طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۲۸۹_۲۹۶)، کلامٌ فى الشفاعه(طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۵۷_۱۸۶)؛ نیز شاگرد وى شهید مطهرى با تدوین آثارى چون آشنایى با قرآن، انسان در قرآن، فطرت، مسأله حجاب، خاتمیت، جامعه و تاریخ، حقوق زن در اسلام و جز این‌ها از پیشتازان در تفسیر موضوعى به شمار مى‌آید. باد و باران بازرگان و المدرسة القرآنیه شهید صدر نیز از دیگر تفاسیر موضوعى پیشتازند. شهید صدر که متعلق به مدرسه نجف اشرف است در دو درس نخست کتابش درباره ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعى و برترى آن بر تفسیر ترتیبى سخن گفته و در ادامه درباره سنت‌هاى تاریخ در قرآن بحث کرده است.(محمد باقر الصدر، المدرسة القرآنیه، ص۲۰_۴۳)
تفسیر موضوعى دیگرى نیز از ابوالاعلى مودودى مصلح هندى است با عنوان المصطلحات الاربعة فى القرآن. مودودى در این اثر درباره چهار اصطلاح قرآنى اله، رب، دین و عبادت بحث کرده است که به نظر وى دعوت قرآن بر محور آن‌ها مى‌گردد.(ابوعلی مودودی، المصطلحات الاربعة فی القرآن، ص۵)
گسترش تفسیر موضوعی پس از انقلاب اسلامى:
در ایران پس از انقلاب اسلامى مباحث و آثار تفسیر موضوعى گسترش فراوانى یافت و مجموعه هاى تفسیر موضوعى متنوعى مشتمل بر مباحث متعدد پدید آمدند. به طور طبیعى اقتضاى تفسیر موضوعى آن است که آیات متعلق به هر موضوع جداگانه مورد تفسیر قرار گیرند، بنابراین نباید انتظار داشت که یک تفسیر موضوعى جامع و کامل و مشتمل بر همه موضوعات قرآنى تدوین گردد؛ اما در مجموعه‌هاى تفسیرى مذکور در مورد چندین موضوع همسو و گاه غیر همسو به صورت مستقل تفسیر موضوعى انجام گرفته و با در کنار هم قرار گرفتن این موضوعات مجموعه‌اى از معارف قرآنى عرضه شده است. از این مجموعه‌ها با تسامح مى‌توان با عنوان تفسیر موضوعى جامع یا فراگیر(معرفت، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۳۱) یاد کرد. بعضى از مشهورترین این آثار عبارت‌اند از:
۱. منشور جاوید اثر آیت الله سبحانى که در ۱۲ جلد انتشار یافته است. مؤلف از تفسیر خود به عنوان نخستین تفسیر موضوعى به زبان فارسى یاد کرده است که مراد از آن نخستین تفسیر موضوعى جامع است و گرنه چنان که یاد شد پیش از آن تک نگاشته‌هاى موضوعى متعددى تدوین شده‌اند. سبحانى حدود ۸ سال پیش از تألیف منشور جاوید (تألیف در سال ۱۳۵۹ شمسى / ۱۳۹۳ قمرى) به تألیف تفسیر موضوعى دیگرى با عنوان مفاهیم القرآن دست زده بود که این تفسیر را نیز نخستین تفسیر موضوعى به زبان عربى خوانده است.(سبحانی، منشور جاوید، ج۱، ص۲۴) این دو تفسیر از نظر موضوعات بعضاً تفاوت ها و جابه جایى‌هایى با یکدیگر دارند. دو جلد نخست مفاهیم القرآن به قلم جعفر الهادى و بقیه به قلم مؤلف است.(معرفت، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۳۲_۵۳۳)
۲. تفسیر موضوعى قرآن کریم از آیة الله جوادى آملى در ۱۷ جلد با موضوعات فراوانى درباره مبدأ، معاد، وحى و نبوت، معرفت شناسى، سیره پیامبران و اخلاق. ایشان افزون بر این اثر جامع، موضوعات زیاد دیگرى را در قالب اثر مستقل تفسیر کرده و دیدگاه قرآن را درباره آن موضوعات بیان داشته است. این موضوعات عمدتاً از مسائل مستحدث و مبتلا به و مطرح در جامعه معاصرند؛ مانند حقوق بشر و زن.
۳. معارف قرآن از آیة الله مصباح. ایشان با ارائه طرحى متفاوت، معارف قرآن را در قالب نظامى منسجم و مترتب بر یکدیگر و بر اساس الله محورى در ۱۰ محور عرضه داشته است(محمد تقی مصباح، معارف قرآن، ص۱۴_۱۶): خداشناسى، جهان شناسى، انسان شناسى، راه شناسى، راهنماشناسى، قرآن شناسى، اخلاق، برنامه‌هاى عبادى، احکام فردى و احکام اجتماعى.(قرآن شناخت، ش۴، ص۱۳۰_۱۴۲)
۴. پیام قرآن از آیة الله مکارم و همکاران، مؤلف پس از اتمام تفسیر ترتیبى نمونه در سال ۱۳۶۶ شمسى دست به کار تألیف تفسیر موضوعى پیام قرآن شد. این تفسیر در ۱۰ مجلد مشتمل بر موضوعات فراوان عقایدى و معارفى و اخلاقى و دو جلد دیگر در موضوع اخلاق در قرآن منتشر شده است. مؤلف در مقدمه تفسیر با اشاره به دو نوع تفسیر موضوعى که در یکى از روایات نیز بهره گرفته مى‌شود و در دیگرى مفسر به بررسى موضوع فقط در محدوده آیات مى‌پردازد تفسیر خود را از نوع دوم معرفى کرده است.(مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج۱، ص۲۹_۳۰) از ویژگى‌هاى این تفسیر گروهى بودن آن است.
۵. دائرة المعارف قرآن کریم. این اثر را باید جامع‌ترین تفسیر موضوعى انتشار یافته قرآن به شمار آورد. البته تفاوت میان تألیفات دائرة المعارفى با تفاسیر موضوعى روشن است. در یک دائرة المعارف قرآنى، با توجه به رسالت دائرة المعارف‌ها کار مفسر به توصیف و گزارش معارف موجود در قرآن و نیز گزارش آراى مفسران درباره موضوعى خاص محدود مى‌شود. کار تدوین آن به صورت گروهى با همکارى جمعى از محققان حوزه علمیه قم از سال ۱۳۷۵ شمسى آغاز شده و تاکنون ۷ جلد آن از سوى مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم منتشر شده است. براى این دائرة المعارف حدود ۳۰۰۰ موضوع (مدخل) تعریف شده تا آیات مربوط به هر موضوع گردآورى شده و به صورت موضوعى در قالب مقاله‌اى مستقل تدوین گردد. البته بخشى از این موضوعات به مباحث علوم قرآنى و شأن نزول‌ها اختصاص یافته است. پیش بینى مى‌شود شمار مجلدات این دائرة المعارف به حدود ۳۰ جلد برسد.
به جز تفاسیر موضوعى یاد شده معجم‌هاى موضوعى متعددى با هدف تسهیل دسترسى به آیات هم موضوع و یارى رساندن به نگارندگان تفسیر موضوعى از سوى محققان تدوین شده‌اند. از جمله این معاجم، تفصیل الآیات از ژول بوم، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم از محمد فؤاد عبدالباقى، المدخل الى التفسیر الموضوعى للقرآن الکریم اثر سید محمد باقر ابطحى، فرهنگ موضوعى قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعى قرآن مجید از کامران فانى و بهاءالدین خرمشاهى و فروغ بى پایان از عبدالمجید معادیخواه است.
نمونه کامل‌ترى از فرهنگ هاى موضوعى آیات، فرهنگ قرآن اثر اکبر هاشمى رفسنجانى با همکارى محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم است. ویژگى این فرهنگ موضوعى، جامعیت و گستردگى موضوعات معرفى شده، ذکر متن آیات شریفه، استخراج و دسته‌بندى موضوعات با تکیه بر تفاسیر معتبر و گروهى بودن تدوین آن است. تاکنون ۲۳ جلد فرهنگ قرآن از سوى مرکز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به ۳۳ جلد خواهد رسید. افزون بر این فهرست‌هایى موضوعى براى تفاسیر نیز با هدف تسهیل مراجعه محققان به تفاسیر و دستیابى آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسیر ترتیبى تدوین شده‌اند که از جامع‌ترین آن‌ها فرهنگ موضوعى تفاسیر است که بر اساس ۲۰ دوره تفسیر قرآن توسط محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن تنظیم و منتشر شده است. از دیگر فهرست‌هاى مشابه راهنماى موضوعى المیزان، دلیل المیزان و فهرست موضوعى تفسیر نمونه‌اند که به معرفى موضوعات مورد بحث در دو تفسیر المیزان علامه طباطبایى و تفسیر نمونه مکارم شیرازى اختصاص دارند.
از میان تفاسیر معرفى شده، در القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره خلف الله و بعضى آثار شهید مطهرى و شهید صدر و جوادى آملى، مفسر در پى حل مشکلى از مشکلات اجتماعى است؛ یعنى روشى که شهید صدر در تفسیر موضوعى بر آن تأکید مى‌کند؛ ولى در سایر آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود قرآن و بررسى و تفسیر آیات مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه معارف قرآن و بیان دیدگاه قرآن در موضوعات معرفتى برآمده است. با این وصف هرچه تفسیر موضوعى به پیش رفته رویکرد روش نخست در تفسیر موضوعى گسترش یافته است.
با اینکه پیشینه تفسیر موضوعى به دوره معاصر بازمى‌گردد، بعضى مفسران تلاش کرده‌اند ریشه‌هاى این شیوه تفسیر را در تفاسیر کهن نشان دهند؛ بعضى نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خداى متعالى آیات محکم را ام الکتاب و مرجع تفسیر آیات متشابه معرفى کرده است(مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج۱، ص۲۳؛ عبدالستار فتح الله سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸_۲۹)؛ همچنین با معرفى نمونه‌هایى از تفسیر قرآن به قرآن منقول از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بنیادهاى تفسیر موضوعى را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند.(مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج۱، ص۲۳؛ مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷؛ عبدالستار فتح الله سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸_۲۹) البته تفسیر موضوعى با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است(سید هدایت جلیلی، تفسیر موضوعی، ص۹۰_۹۲)، به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعى جمع مى‌شود و هم با تفسیر ترتیبى، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در آیه ۷ آل عمران(آل عمران:۷) آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگارى دارد.
بعضى نویسندگان نیز آثار تفسیرىِ ناظر به بخشى از معارف قرآن همچون تفاسیر آیات الاحکام، غریب القرآن‌ها، کتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نیز بعضى مباحث علوم قرآنى چون آثار تألیف شده در موضوع ناسخ و منسوخ، آیات متشابه(مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۹_۲۱؛ صلاح عبدالفلاح خالدی، التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق، ص۳۴_۳۶)، قرائات قرآن و آثارى که درباره نزول آیات در شأن اهل بیت(علیهم السلام)، نگاشته شده(بهروز یدالله پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ص۶۹_۷۷) را گونه‌هایى از تفسیر موضوعى به شمار آورده‌اند؛ همچنین آثارى چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبیده و التبیان فى اقسام القرآن ابن‌قیم(ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۴۸_۱۴۹) را از تفاسیر موضوعى به شمار آورده‌اند که این نام‌گذارى با توسعه در تعریف تفسیر موضوعى و با مسامحه پذیرفته است؛ اما این آثار با مصطلح معاصر تفسیر موضوعى بیگانه است.
از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعى، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعى که صِرف گردآورى آیات یک موضوع و توضیح معارف آن‌هاست آیات الاحکام هاى شیعى‌اند. برخلاف تفاسیر آیات الاحکام اهل سنت که به صورت ترتیبى آیات الاحکام قرآن را از سوره فاتحة الکتاب تا آخرین سوره تفسیر کرده‌اند، در آیات الاحکام هاى شیعى آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف محمد بن سائب کلبى شیعى (م. ۱۴۶ ق.) ـ که بر اثر مفقود بودن، شیوه آن نامعلوم است ـ که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع فقه القرآن راوندى (م. ۵۷۳ ق.) و مشهورترین اثر کنزالعرفان فى فقه القرآن فاضل مقداد (م. ۸۲۶ ق.) و زبدة البیان مقدس اردبیلى‌اند (م. ۹۹۳ ق.) که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع فقهى را در باب مستقلى تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثارى که در موضوعاتى با محوریت اهل بیت(علیهم السلام) تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب ما نزل من القرآن فى على از حسین بن حکم مسلم حبرى کوفى (م. ۲۶۸ ق.) که از آن به تفسیر حبرى نیز یاد مى‌شود(سید هدایت جلیلی، تفسیر موضوعی، ص۴۰) و ما نزل من القرآن فى على از هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعى از اصحاب امام رضا(علیه السلام) و امامة امیرالمؤمنین فى القرآن از محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (م. ۴۱۳ ق.)(بهروز یدالله پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ص۶۹_۷۷) به معناى دقیق کلمه تفسیر موضوعى‌اند، با این حال بعضى محققان، علامه مجلسى را نخستین مفسرى دانسته‌اند که اجمالا به شیوه تفسیر موضوعى به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در بحارالانوار در آغاز هر باب و موضوع، آیات ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالى آن‌ها پرداخته است.(سبحانی، منشور جاوید، ج۱، ص۲۴) معرفت تفسیر موضوعى مجلسى را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته‌بندى آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامى دانسته که تاکنون بى نظیر است.(معرفت، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۵۳۱)
درباره تفسیر موضوعى و بیان مسائل و مباحث نظرى پیرامونى آن نیز آثارى تدوین شده‌اند که به جز مقدمات تفاسیر موضوعى بعضى از آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. المدرسة القرآنیه از شهید صدر. سلسله دروس این کتاب در سال ۱۳۹۹ قمرى ارائه شده‌اند. این اثر با عنوان التفسیر الموضوعى والفلسفة الاجتماعیة فى المدرسة القرآنیه نیز منتشر شده است.
۲. التفسیر الموضوعى للقرآن، (چ. ۱۹۸۰ م.) از احمد السید الکومى.(احمد جمال عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی، ص۴۱۰)
۳. البدایة فى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۹۸۴ م.) اثر عبدالحى الفرماوى.
۴. المدخل الى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۹۸۶ م.) از عبدالستار فتح الله السعید.
۵. دراسات فى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۹۸۶ م.) اثر احمد العمرى.
۶. دراسات فى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۴۲۸ ق.) از زاهربن عواض الالمعى.
۷. مباحث فى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۹۸۹ م.) اثر مصطفى مسلم.
۸. التفسیر الموضوعى للقرآن فى کفتى المیزان (چ. ۱۹۹۱ م.) از عبدالجلیل عبدالرحیم.(صلاح عبدالفلاح خالدی، التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق، ص۳۰_۳۱)
۹. روش شناسى تفاسیر موضوعى (چ. ۱۳۷۲ ش.) اثر سید هدایت جلیلى.
۱۰. التفسیر الموضوعى بین النظریة والتطبیق (چ. ۱۴۱۸ ق.) اثر عبدالفتاح الخالدى.
۱۱. مبانى و سیر تاریخى تفسیر موضوعى (چ.۱۳۸۲ش.) از بهروز یدالله پور.
۱۲. روش تحقیق موضوعى در قرآن کریم (چ. ۱۳۸۵ ش.) اثر لسانى فشارکى و مرادى زنجانى.
۱۳. محاضرات فى التفسیر الموضوعى (چ. ۱۴۲۸ ق.) از عباس عوض الله.
فهرست منابع:
(۱) احمد جمال عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی، قاهره، مطبعة المدنی، ۱۴۰۶ق.
(۲) طباطبایی، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۳) محمد باقر الصدر، المدرسة القرآنیه، به کوشش لجنة التحقیق، مرکز الابحاث والدراسات، ۱۴۲۱ق.
(۴) ابوعلی مودودی، المصطلحات الاربعة فی القرآن، بیان.
(۵) معرفت، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، ۱۳۷۳ش.
(۶) سبحانی، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق.
(۷) محمد تقی مصباح، معارف قرآن، قم، در راه حق، ۱۳۷۳ش.
(۸) قرآن شناخت، قم، مؤسسه امام خمینی.
(۹) مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۳۷۴ش.
(۱۰) عبدالستار فتح الله سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، قاهره، دارالتوزیع والنشر الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
(۱۱) مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۰ق.
(۱۲) سید هدایت جلیلی، تفسیر موضوعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.
(۱۳) صلاح عبدالفلاح خالدی، التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق، اردن، دارالنفائس، ۱۴۱۸ق.
(۱۴) بهروز یدالله پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، قم، دارالعلم، ۱۳۸۳ش.
(۱۵) ذهبی، التفسیر والمفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
