چاه ابی‌عنبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چاه ابی عنبه یا بئر عتبه از چاه‌های معروف شهر
مدینه در
عربستان است که لشکر
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در
جنگ بدر و
احد در کنار آن جمع شده بودند.
چاه ابی‌عنبه از چاه‌های معروف مدینه، واقع در حره غربی مدینه، نزدیک به
چاه سُقیا و در مسیر راه مدینه به
مکه است. فاصله این چاه را تا مدینه با اختلاف یک
یا دو میل
دانسته‌اند. از این چاه با نام ابی‌عُتبه،
یا بئر عتبه
نیز یاد شده که به نظر ناشی از تصحیف می‌باشد. برخی چاه معروف به وَدی بن امیر جمال حسین از اشراف حسینی را از نام‌های متاخر این چاه دانسته‌اند.
در برخی سفرنامه‌های قرن ۱۳ق از این چاه با نام چاه وزاد یاد شده است.
از سبب این نامگذاری‌ها، حفر کننده و مالک چاه گزارشی در دست نیست.
از چاه ابی‌عنبه، در منابع سیره،
مغازی و در گزارش‌های برخی
غزوات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاد شده است. در گزارشی به‌هنگام عزیمت مسلمانان برای نبرد
بدر (سال دوم) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به
قیس بن ابی‌صعصعه دستور داد تا تعداد نیروهای سپاه را به او گزارش دهد. قیس پس از شمارش نفرات سپاه، در کنار چاه ابی‌عنبه، گزارش آن را به حضرت داد.
پس از آن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در همین مکان از سپاه سان دید و نوجوانان کم سنِ حاضر در سپاه را به مدینه بازگرداند.
برخی توقف حضرت را کنار چاه سقیا دانسته‌اند.
در گزارشی دیگر آمده است که آن حضرت کنار چاه ابی‌عنبه،
ابولبابه را به عنوان جانشین خود در مدینه تعیین کرد و به مدینه بازگرداند.
همچنین پس از
نبرد احد (سال سوم) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای دفع خطرِ بازگشتِ احتمالی مشرکان، نیروهای خود را جمع کرد و برای تعقیب آنان از مدینه خارج شد و تا چاه ابی‌عنبه آمد. در این غزوه که با نام حمراء الاسد معروف شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در کنار این چاه از نیروهای خود سان دید و برای مجروحانی که هنوز جراحاتشان از نبرد احد التیام نیافته بود، ولی با آن حال در سپاه حاضر شده بودند، دعا کرد.
در سال هشتم، آن‌گاه که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برآن شد تا به تلافی پیمان‌شکنی
قریش، مکه را فتح نماید، آن حضرت نیروهای خود را کنار چاه ابی‌عنبه جمع کرد و پرچم‌های سپاه را در این مکان بین افراد توزیع کرد.
از مجموع این گزارش‌ها برمی‌آید که محل این چاه، مکانی مناسب برای تجمع و ساماندهی لشکر پیامبر در حرکت‌های نظامی، به سمت جنوب و مکه، بوده است.
در کتب حدیثی
نیز از این چاه، ضمن روایتی، یاد شده است. در این
روایت، آن‌گاه که
پدر و
مادر کودکی برای بر عهده گرفتن
کفالت فرزند خود اختلاف پیدا کردند و برای داوری نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمدند،
زن با این ادعا که فرزندش برای او، همیشه از چاه ابی‌عنبه آب می‌آورد، تقاضا داشت تا فرزندش نزد او بماند.
ابن زباله (م. بعد از۲۰۰ق) مشابه چنین گزارشی را از
ابن جریح نقل کرده است؛ به گزارش وی، در زمان
ابوبکر،
عاصم بن عمر مورد نزاع پدر و مادربزرگ خود قرار گرفت. مادربزرگ عاصم، نزد ابوبکر، مدعی شد که وی برایش از چاه ابی‌عنبه آب می‌آورد.
از مجموعه این گزارش‌ها بر می‌آید که آب این چاه قابل شُرب و مورد استفاده مردم مدینه بوده است. به رغم آن که سفرنامه‌نویسان قرن ۱۳ق. از این چاه یاد کرده‌اند،
از موقعیت کنونی آن اطلاعی در دست نیست.
۱. اسد الغابه فی معرفة الصحابه: علی بن محمد بن اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی.
۲. الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه: محمد بن موسی حازمی (م۵۸۴ق)، به کوشش حمد الجاسر، بی‌نا، بی‌تا.
۳. امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علی مقریزی (م۸۴۵ق) به کوشش محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۴. بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله مرجانی (م۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
۵. تاریخ مدینة دمشق: علی بن حسن بن عساکر (م۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۶. التعریف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد مطری (م۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
۷. تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی حاتم (م۳۲۷ق)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق.
۸. الجواهر الثمینة فی محاسن المدینه: محمد کبریت حسینی (م۱۰۷۰ق)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
۹. اخبار المدینه: محمد بن حسن ابن زباله (م۱۹۹ق)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
۱۰. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن: عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
۱۱. سنن ابی داود: ابوداود سلیمان بن اشعث (م۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
۱۲. سنن الدارمی: عبدالله بن عبدالرحمن دارمی (م۲۵۵ق)، بی‌جا، دار احیاء السنة النبویه، بی‌تا.
۱۳. سنن النسائی: احمد بن علی نسائی (۲۱۵-۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق.
۱۴. الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۱۵. عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م۷۳۴ق)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
۱۶. فی محاسن المدینه: محمد کبریت حسینی (م۱۰۷۰ق)، به کوشش اسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
۱۷. المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
۱۸. معجم البلدان: یاقوت بن عبدالله حموی (م۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
۱۹. معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزیز بکری (م۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
۲۰. المغازی: محمد بن عمر واقدی (م۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
۲۱. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری باشا (م۱۲۹۰ق)، القاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
۲۲. هدایة الحجاج (سفرنامه مکه): سید محمدرضا طباطبایی، به کوشش جعفریان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.
۲۳. وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی: علی بن عبدالله سمهودی (م۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
سید علی خیرخواه علوی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «چاه ابی‌عِنَبه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۷/۲۶.
