چلبی‌اوغلو (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چلبی‌اوغلو، آرامگاه و خانقاهى از حدود قرن هشتم در جنوب غربى شهر سلطانیه در استان زنجان. این مجموعه در حدود پانصد مترى گنبد سلطانیه واقع است. درباره وجه تسمیه، تاریخ ساخت بنا و هویت شخص مدفون در این مقبره، اختلاف نظر وجود دارد. بسیارى آن را آرامگاه سلطان یا عارف چلبى، نوه مولانا جلال‌الدین، می‌دانند. (ثبوتى، ص ۱۶۳) به گفته شمس‌الدین افلاكى، (شمس‌الدین افلاكى، ج ۲، ص ۸۵۸ـ۸۶۱) عارف چلبى مدتى به سلطانیه نزد سلطان محمد خدابنده (حك : ۷۰۳ـ۷۱۶) آمده بود. (ادیب‌الملك، ص ۵۷) از طرفى، در كتیبه ایوان جنوبى خانقاه نام شخصى به نام شیخ براق ذكر گردیده كه براساس منابع، در حدود ۷۰۷ در گیلان به شهادت رسیده است و مریدانش جسد او را به سلطانیه آورده و بنایى بر مزار او ساخته‌اند. (بناكتى، ص۴۷۵؛ كاشانى، ص۷۰) با این شواهد، انتساب این آرامگاه به شیخ براق یا براق‌بابا قوت می‌گیرد.
درباره زمان ساخت مقبره و خانقاه نیز آراى متفاوتى ابراز شده است. تنها تاریخ موجود، ۷۳۳، در كتیبه وقف‌نامه ایوان جنوب‌غربى خانقاه ثبت گردیده است. در این كتیبه به خانقاه شمسیه نیز اشاره شده است. آندره‌گدار و سپس دونالد نیوتن ویلبر، این تاریخ را زمان احداث خانقاه دانسته‌اند، (ویلبر، ص ۱۸۵) اما به نظر ثبوتى (ثبوتى، ص ۱۶۵؛ ثبوتى، ص ۱۶۷) تاریخ مذكور، سال استنساخ كتیبه بوده و خانقاه پیش از این ساخته شده است. وى با توجه به اینكه نام شمس‌الدین محمد جوینى، وزیراعظم دوره اَباقاخان مغول، در كتیبه ثبت گردیده، بناى خانقاه و وقف موقوفات را بین سالهاى ۶۵۷ تا ۶۸۳ تخمین زده است. (ثبوتى، ص۱۶۶ـ ۱۶۷) ویلبر (ویلبر، ص ۱۸۶) تاریخ احداث مقبره را مقدّم برخانقاه و در حدود سال ۷۳۰ دانسته و بر آن است كه خانقاه پس از احداث مقبره ساخته شده است؛ اما، اگر مقبره، پس از وفات عارف چلبى، در سال ۷۱۹ و یا براق‌بابا در ۷۰۷ ساخته و خانقاه در فاصله سالهاى ۶۵۷ تا ۶۸۳ بنا شده باشد، احداث خانقاه مقدّم بر مقبره بوده است. همچنین ادیب‌الملك (ادیب‌الملك، ص ۵۷) به دو امامزاده، شاهزاده احمد و محمد، در اطراف بنا اشاره كرده است.
معماران این مجموعه احتمالا اصفهانى بوده‌اند و گفته می‌شود پس از اتمام كار بنا به اصفهان رفته و مقبره امامزاده جعفر را مطابق مقبره چلبى اوغلو بنا كرده‌اند. (ویلبر، ص ۱۸۵؛ ویلبر، ص ۱۸۶؛ مخلصى، ص ۶۹) همچنین در حاشیه تصویرى از این بنا از دوره قاجار (موجود در كاخ گلستان)، معمار بنا شخصى به نام خانلرلو عبدى ثبت شده است كه احتمال دارد از كتیبه بنا در آن دوره استخراج شده باشد.
مقبره چلبى اوغلو به شماره ۱۶۷ در فهرست آثار ملى ایران ثبت گردیده (ویلبر، ص ۱۸۶) و از حدود ۱۳۳۰ش به بعد بارها مرمت شده است. این بنا در فاصله سالهاى ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ش با مرمت و بازسازى به مهمان‌سرا تبدیل گردید.
مصالح اصلى این مجموعه، سنگ لاشه و ساروج است. (ثبوتى، ص ۱۶۵) این مجموعه نقشه‌اى مستطیل شكل دارد كه در بخش شمالىِ آن خانقاه و در بخش جنوبى، مقبره‌اى برجى در میان یك حیاط مربع شكل قرار گرفته است. خانقاه داراى صحنى مركزى با ابعاد تقریبى ۲۰ × ۵ر۱۵ متر است كه احتمالا مراسم سماع نیز در آن انجام می‌شده است. در اضلاع شرقى و غربى صحن، حجره‌هاى مخصوص سالكان در دو طبقه و رواقى جلوى آنها دیده می‌شود. در جانب شمالى صحن، ورودى بنا و در جنوب، ایوانى در جهت قبله قرار دارد. در طرفین ایوان دو تالار وجود دارد كه جمعْخانه نام دارند. جمع‌خانه‌ها احتمالا زوایاى خادمان و فقرا بوده‌اند. در شمال‌غربى خانقاه بناهایى دیده می‌شود كه احتمالا مطبخ و حمام بوده‌اند.
ایوان جنوبى داراى كف‌پوش مرمرین و محرابى با تزیینات و مقرنس‌كارى گچى و كتیبه‌هایى به خط ثلث در اطراف است. در طرفین ایوان راهروهایى هست كه به حیاط راه دارند. در بالاى این راهروها فضایى به نام مردْگَرد ساخته شده است. در جدارهاى بین مردگرد و ایوان جنوبى، روزنه‌هایى براى تماشاى مراسمى كه در ایوان انجام می‌شده تعبیه شده است. در مرمت سالهاى ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ش، در بخش زیرین جمع‌خانه‌ها، آثار سردابهایى، و در قسمت جنوبى حیاط و دور تا دور خانقاه تعداد زیادى قبر یافت گردید. بدین ترتیب، احتمالا این محوطه آرامگاه خانوادگى بوده است.
مقبره در حدود سه مترى پشت ایوان جنوبى در میان حیاطى قرار دارد. این بناى آجرى، هشت ضلعى است. طول هر ضلع آن پنج و ارتفاع آن در حدود ۵ر۱۷ متر است و گنبدى با ساقه نسبتآ بلند بر فراز آن قرار گرفته است. هشت ضلعى ساقه گنبد با استفاده از تُرُنْبه‌هایى به شانزده ضلعى و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.
در نماى خارجى بنا، طاق‌نماهایى دیده می‌شود كه درون قاب مستطیل شكل جاى گرفته‌اند و پایه‌هاى آنها تا ارتفاع ۵ر ۲ مترى با طرحهاى گوناگون، از جمله نقش گل چهار پر و نیز خط بنایى، آجر‌كارى شده‌اند. این طاق‌نماها درگذشته كاشی‌كارى و گچ‌برى نیز داشته‌اند. (ویلبر، ص ۱۸۶) در بقیه قسمتهاى نماى بیرونى، آجرچینى ساده انجام شده و نماى بیرونى گنبد فاقد پوشش و تزیینات است. سطح داخلى آرامگاه، در هر ضلع طاق‌نماهایى به ارتفاع حدود سه متر دارد و بر جدار جنوبى، محراب گچى با مقرنس‌كارى زیبایى دیده می‌شود.
در بخش زیرین آرامگاه سردابى قرار دارد كه دسترسى به آن از طریق حفره‌اى در كف آرامگاه میسر می‌شود. قبر شیخ در مركز این سرداب واقع است و قبرهاى مریدان، با توجه به سلسله مراتب آنها، در گرد مزار شیخ قرار دارند (ثبوتى، ص ۱۶۸) كه تداعى كننده حلقه ذكر صوفیان است.
منابع :
(۱) علاوه بر مشاهدات مؤلف؛
(۲) عبدالعلى ادیب‌الملك، دافع‌الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ش؛
(۳) احمد بن اخی‌ناطور افلاكى، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجى، آنكارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش؛
(۴) داوود بن محمد بناكتى، تاریخ بناكتى = روضة اولی‌الالباب فى معرفة التواریخ و الانساب، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ش؛
(۵) هوشنگ ثبوتى، تاریخ زنجان، زنجان ۱۳۷۷ش؛
(۶) عبداللّه بن محمد كاشانى، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلى، تهران ۱۳۴۸ش؛
(۷) محمدعلى مخلصى، جغرافیاى تاریخى سلطانیه، (تهران) ۱۳۶۴ش؛
(۸) دونالد نیوتن ویلبر، معمارى اسلامى ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
