یحیی بن علی شیبانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یحیی بن علی شیبانی (م
۵۰۲ هـ.ق) از علمای بزرگ لغت، نحو، ادب و ادیب برجسته قرن
پنجم و
ششم (هجری قمری) و اهل
تبریز بود.
برخی او را با لقب
ابن خطیب و برخی
خطیب تبریزی نامیدهاند.
ایشان در جوانی با نسخهای از کتاب
التهذیب تألیف ابومنصور ازهری آشنا شد.
برای تحقیق در آن کتاب، با پای پیاده مسافتی طولانی از تبریز تا معرّه (نزدیک
حلب) را طی کرد.
این نسخه همچنان در برخی کتابخانههای
بغداد موجود است و اثر عرق او روی آن دیده میشود.
حدود سال
۴۵۰ (هجری قمری) به
دمشق رفت، سپس در صیدا سکونت گزید و بعدها به مصر و بغداد سفر کرد.
در بغداد متولی کتابخانه نظامیه و استاد ادبیات شد و به جایگاه علمی برجستهای دست یافت.
از استادان وی میتوان به ابوالعلا معری،
خطیب بغدادی، عبدالقاهر جرجانی و دیگران اشاره کرد.
از شاگردان برجستهاش نیز
ابومنصور موهوب جوالیقی و ابوطاهر سلفی بودند.
تألیفات وی به دو دسته تقسیم میشوند:
•
تألیفات مستقل: شامل تفسیر قرآن؛ الملخص فی اعراب القرآن (چهار مجلد)؛ اسرار الصنعه در نحو، بصائر الکمالات؛ دیوان شعر؛ مقاتل الفرسان؛ الکافی فی علمی العروض و القوافی.
•
تألیفات شرح و تهذیب بر کتب دیگران: از جمله تهذیب و شرح آثار ابن سکیت؛ شرح حماسه ابیتمام؛ شرح اللّمع ابن جنی؛ شرح مفضلیات؛ شرح دیوان متنبّی و دیگر شرحها بر اشعار و متون ادبی.
وی در ۲۸
جمادیالثانی سال ۵۰۲ (هجری قمری) در بغداد درگذشت و در کنار قبر
ابواسحاق شیرازی دفن شد.
ابوزکریا یحیی بن علی بن محمد شیبانی معروف به
ابن خطیب تبریزی عالم، ادیب، نحوی و لغوی
قرن پنجم و ششم (هجری قمری) و اهل تبریز بود.
برخی او را با لقب
ابن خطیب و برخی دیگر
خطیب تبریزی یاد کردهاند که به عقیده
یاقوت حموی اشتباه است.
نیز گفته شده پدرش، علی، خطیب بوده است، نه خودش.
ابوزکریا که از علمای بزرگ لغت،
نحو و ادب بود.
در مدح
نظامالملک قصیدهای سروده که در
دمیه القصر باخزری آمده است.
در جوانی به نسخهای از کتاب
التهذیب،
در لغت تألیف ابومنصور ازهری
که در چند مجلد نوشته شده بود، دست یافت و خواست درباره آن تحقیق کند.
پس کتاب را بر پشت نهاد
و چون پولی برای گرفتن مرکب نداشت،
پیاده به سوی معرّه،
شهری در
شام واقع در دوازده فرسخی حلب، حرکت کرد.
گفته شده عرق زیاد او، ناشی از مسافت طولانی، در کتاب نفوذ کرده است.
این نسخه در بعضی از کتابخانههای بغداد موجود است و گویا آثار عرق هنوز بر آن دیده میشود.
ابن خطیب حدود سال ۴۵۰ (هجری قمری) به دمشق رفت.
در صیدا نیز مدتی سکونت داشت و از علمای این دیار بهره برد؛
سپس به مصر رفته
و از آنجا به بغداد باز گشت.
در این شهر متولی کتابخانه
و تدریس ادبیات در نظامیه گردید
تا آنکه در این فن به عالیترین مقام رسید و افراد بسیاری به او مراجعه میکردند.
او را فردی ثقه دانستهاند،
هرچند گفتهاند: گاه در مجلس درس بر اثر نوشیدن شراب، مستی داشت.
ابن خطیب تبریزی از استادان بزرگی استفاده کرد، که میتوان به افرادی چون ابوالعلا معری،
ابوالقاسم تنوخی،
خطیب بغدادی،
ابوالحسن طاهر بن بابشاذ نحوی (م
۴۹۶ هـ.ق)
عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی،
ابوالحسین هلال بن حسن صابی و دیگران اشاره نمود.
یحیی بن علی شاگردان و راویانی داشت که ازجمله شاگردانش؛ ابومنصور موهوب جوالیقی
و ابوطاهر سلفی
بودند.
ابوبکر خطیب بغدادی
نیز که از مشایخ وی بود در مصنفاتش از او نقل کرده است.
ابن خطیب کتابهایی تالیف کرده است که میتوان تألیفات او را به دو دسته تقسیم کرد:
۱. تألیفات مستقل؛
۲. تألیفاتی که بر کتب دیگران نوشت، اعم از تهذیب و شرح.
دسته اول عبارتاند از:
• تفسیر قرآن؛
• الملخص فی اعراب القرآن در چهار مجلد؛
• اسرار الصنعه در نحو؛
• بصائر الکمالات؛
• دیوان شعر؛
• مقاتل الفرسان؛
• الکافی فی علمی العروض و القوافی.
دسته دوم تألیفات وی عبارتاند از:
• تهذیب اصلاح المنطق از ابن سکیت؛
• تهذیب غریب الحدیث؛
• تهذیب الفاظ از ابن سکیت؛
• شرح الحماسه از ابیتمام در سه مجلد صغیر، اوسط و کبیر؛
• شرح سبع الطوال؛
•
شرح اللّمع از ابن جنی؛
• شرح مفضلیات؛
• شرح سقط الزند از مَعرّی؛
• شرح دیوان متنبی؛
• شرح القصائد العشر؛
• شرح المقصورة الدُّرَیدّیه؛
• شرح الختیارات از مفضل ضبی در سه مجلد؛
• شرح المشکل من دیوان ابیتمام،
• شرح قصیده بانت سعاد.
شیبانی در ۲۸
جمادیالثانی سال
۵۰۲ (هجری قمری)
در
بغداد درگذشت.
ابوطالب زینبی بر او نماز خواند
و در کنار قبر
ابواسحاق شیرازی در باب ابرز دفن شد.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «یحیی بن علی شیبانی»، ج۴، ص۴۴۷ -۴۴۸.