محمد بن علی ظهیری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن علی ظهیری (زنده در حدود
۶۰۰ هـ.ق) ادیب، شاعر و دبیر دربار سلطان رکن‌الدین قلج طمغاج‌خان از ملوک خانیه
ماوراءالنهر بود.
از زندگی شخصی او اطلاعات دقیقی در دست نیست،
اما در اواخر قرن
ششم و اوایل قرن
هفتم (هجری قمری) می‌زیسته و در علم و ادب سرآمد زمان خود بوده است.
از آثار مهم ایشان
دیوان ظهیری سمرقندی،
اعراض الریاسه فی اغراض السیاسه (کتابی دشوار و فنی درباره سیاست با نثری آراسته و آمیخته به اشعار فارسی و عربی)،
سمع‌الظهیر فی جمع‌الظهیر، و بازنویسی و تهذیب ادبی
سندبادنامه است.
وی
سندبادنامه را به سبک
کلیله و دمنه تدوین کرد و آن را برای قلج طمغاج‌خان نگاشت.
برخی آثار او در کتابخانه دانشگاه تهران و موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند.
سندبادنامه ایشان توسط احمد آتش تصحیح و در
استانبول و
تهران به چاپ رسیده است.
محمد بن علی بن محمد بهاءالدین کاتب ظهیری سمرقندی ادیب، کاتب و شاعر بود.
از تاریخ تولد، وفات و دیگر ابعاد حیات فردی و اجتماعی او اطلاع چندانی در دست نیست.
به گفته
محمد عوفی، از فضلای اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم (هجری قمری) بود.
وی مدتی مسئول دیوان انشا و دبیر سلطان رکن‌الدین قلج طمغاج خان، از ملوک خانیه ماوراءالنهر بود .
بزرگانِ زمانش از فضل و علم او بهره‌مند و به تقدیم و پیشوایی او معترف بودند.
محمد بن علی کتاب‌هایی تألیف کرده که آثارش عبارت‌اند از:
• دیوان ظهیری سمرقندی؛
عوفی بعضی از اشعار او را نقل کرده است.
• سمع الظهیر فی جمع الظهیر؛
• اعراض الریاسة فی اغراض السیاسه؛
(اغراض السیاسة فی اعراض الریاسه) به فارسی؛
• اصلاح، تهذیب و بازنویسی کتاب کُهن و ادبی سِنْدبادنامه.
ظهیری سمرقندی در این کتاب از برخی بزرگان علم و سیاست مانند اسکندر، بطلیموس،
افلاطون،
ارسطو،
نصر بن احمد سامانی،
محمود غزنوی و سلطان سنجر یاد کرده است.
او به منظور بهره‌مندشدن آیندگان، دستورها و روش‌های آنان را ذکر می‌کند.
سبک نگارش کتاب بسیار دشوار و همراه با شعرهای فارسی و عربی است.
نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه دانشگاه تهران و موزه بریتانیا موجود است. ۵
خودش شرح و گزارشی نیز بر این کتاب نوشته است.
بهاءالدین به اصلاح، تهذیب و بازنویسی کتاب کُهن و ادبی سِنْدبادنامه پرداخت.
که برخی اصل سِنْدبادنامه را از هندوستان دانسته‌اند؛ ولی تقریبا ثابت شده اصل آن در عهد انوشیروان، ظاهرا به وسیله برزویه، حکیم و پزشک ایرانی، مترجم کلیله و دمنه به پهلوی نگارش یافته است.
به گفته ظهیری، خواجه عمید ابوالفوارس قناروزی در سال
۳۳۹ (هجری قمری) به خواست نوح بن منصور سامانی، این کتاب را از پهلوی به فارسی ترجمه کردند.
ترجمه ابوالفوارس عاری از تزیین، تحلی و خالی از فصاحت و بلاغت بوده و نزدیک بوده از صفحه روزگار محو شود.
لذا ظهیری خود در حدود سال ششصد (هجری قمری) به تهذیب و بازنویسی آن پرداخته و آن را همراه با امثال، اشعار عربی و فارسی ارایه کرده است.
این کتاب ساختاری شبیه کلیله و دمنه دارد؛ یعنی یک داستان اساسی است که در ضمن آن حکایات متعددی ذکر شده است.
نویسنده این کتاب را مانند دو اثر قبلی، یعنی
اعراض الریاسه، و
سمع الظهیر به نام سلطان قلج طمغان خان تألیف کرده است.
تحریر و نگارش محمد بن علی ظهیری به وسیله پروفسور احمد آتش، تصحیح شده و در استانبول به چاپ رسیده و بعدها همراه با گفتاری از استاد مجتبی مینوی در تهران منتشر شده است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی ظهیری»، ج۴، ص۳۴۸- ۳۴۹.
