نیکی (مقالهدوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نیکی (احسان) عبارت است از انجام کار خیر و نفعرسانی مادی یا معنوی به دیگران، که در فقه و اخلاق اسلامی عملی پسندیده و مورد تاکید شرع بوده و مصادیقی چون کمک مالی، تعلیم، حمایت و خوشرفتاری با والدین، خویشاوندان و مؤمنان را در بر میگیرد.
تعریف نیکی
نیکی: نیکوکاری؛ احسان را میگویند.
نیکی که از آن به احسان نیز تعبیر میشود، عبارت است از نیکوکاری، کار خوب و خیر در حق دیگران کردن که با منفعترسانی به آنان یا دفع ضرر از آنان محقّق میشود. از مصادیق آن در فقه، میتوان از هبه (← هبه)، صدقه (← صدقه)، وقف (← وقف)، عمری (← عمری)، رقبی (← رقبی)، سکنی (← سکنی)، حبس (← حبس) و وصیت (← وصیت) به مالی برای دیگری به نیت احسان نام برد؛ چنانکه شامل نیکیهای معنوی و معرفتی، همچون تادیب، تربیت و تعلیم نیز میشود. از نامهای خدای تعالی «مُحسِن» به معنای احسانکننده و بخشنده نعمتهای بیپایان به بندگان و همه خلق است. از آن به مناسبت در برخی بابها همچون جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و تجارت سخن گفتهاند.
احسان و نیکوکاری از کارهای پسندیده و مستحب و مورد تاکید شرع مقدس است و خدای تعالی محبت خود را به نیکوکاران، کرامت و آنان را در آیات متعدد محبوب خود معرفی کرده است.
و در آیهای دیگر، در شمار عدل و بخشش به نزدیکان، امر به احسان کرده است.
در روایتی از امیر مؤمنان (علیهالسّلام)، احسان در آیه یادشده «اِنَّ اللهَ یَامُرُ بِالعَدْلِ وَ الاِحسانِ وَ ایتاءِ ذِی القُربی...» به تفضّل به دیگران تفسیر شده است.
در روایات فراوان نیز احسان و نیکوکاری مورد تاکید واقع شده است؛ از جمله در روایتی از امام (علیهالسّلام) به نقل از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) آمده است: خدای تبارک و تعالی میفرماید: نیکوکاری، هدیهای از جانب من به بنده مؤمنم میباشد.
در روایتی دیگر از امام صادق (علیهالسّلام) آمده است: با نیکی کردن و صله رحم به سوی خدای عزّ و جلّ تقرّب جویید.
و نیز آن حضرت از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نقل کرده است که فرمود: از بهترین اخلاقها نیکی کردن به کسی است که به او بدی کرده است.
آیات متعدد به نیکی و احسان به پدر و مادر امر کرده و بر آن تاکید نموده و آن را در ردیف بندگی خود ـ که به آن امر کرده ـ شمرده است.
بر این اساس، فقها نیز به وجوب احسان به والدین و همصحبتی با آنان به گونه شایسته تصریح کردهاند.
در روایتی، از امام صادق (علیهالسّلام) درباره چیستی احسان به والدین سؤال شد. امام (علیهالسّلام) فرمود: این است که به نیکی و خوبی با آنان مصاحبت کنی و آنان را به زحمت درخواست آنچه به آن نیاز دارند نیندازی؛ یعنی قبل از درخواست، نیاز آنان را برآورده کنی.
در نیکی به پدر و مادر، ایمان در آنان شرط نیست؛ حتی اگر والدین کافر باشند، مستحق احساناند.
چنانکه در این جهت تفاوتی میان پدر و مادر نیست؛ همچنین میتواند از طرف آنان که مردهاند، حج بگزارد، صدقه دهد، روزه بگیرد یا نماز بخواند.
نیکی به بستگان: در قرآن کریم، به احسان به خویشاوندان، مساکین، همسایگان، در راهماندگان و بردگان سفارش شده است.
همچنین نیکی به همسر مستحب است و در روایات بر آن تاکید شده است.
نیکی به مؤمنان: نیکی کردن به مؤمن مستحب مؤکد است. یکی از مصادیق آن آزاد کردن برده مؤمن میباشد.
در روایات، از جمله حقوق مؤمن بر همتای خود، یاری کردن او با مال و جان و دست و پا و نیز سیر کردن، پوشاندن، برطرف کردن گرفتاری و ادای دین او شمرده شده و بر آن تاکید گردیده است.
چنانکه سود گرفتن از مؤمن در معامله ـ جز در موارد استثنا شده ـ مکروه است.
(← سود)
در برخی روایات، کفاره خدمت به سلطان جائر برای کسی که ناگزیر از آن است، احسان و گرهگشایی از کار برادران مؤمن و برآوردن نیازهای آنان دانسته شده است.
نیکی به کفار: آیا نیکی کردن به کفار با دادن صدقه به آنان یا وقف مالی بر ایشان یا وصیت به مالی برای آنان جایز است یا نه؟ مسئله محل اختلاف است.
وعده به احسان در معامله: سود گرفتن از کسی که فروشنده به او وعده احسان در معامله داده، مکروه است.
مکافات احسان: در قرآن کریم آمده است: «هَل جَزاءُ الاِحسانِ اِلَّا الاِحسانُ»
آیا پاسخ احسان و نیکی جز احسان و نیکی است؟ بر این اساس، مستحب است پاسخ نیکی به مثل یا زیاده بر آن داده شود و در صورت ناتوانی از مکافات، برای نیکیکننده دعای خیر شود و بر نیکوکار مکروه است درخواست مکافات کند.
قاعده احسان: از قواعد معروف فقهی، قاعده احسان است. مفاد این قاعده آن است که هرگاه کسی برای حفظ مال یا جان دیگری به قصد احسان و نیکی به او باعث ورود خسارت به وی شود، ضمانی متوجه او نمیشود. (← قاعده احسان)
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهمالسّلام)، ج۹، ص۲۷۸-۲۸۱.
