ید (مقالهدوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ید در
فقه به معنای
سلطه و استیلای شخص بر چیزی است، بهگونهای که تحت اختیار و
تصرف او باشد، مانند
مال،
زمین یا وسیلهای که استفاده میکند. ید اقسام مختلفی دارد، از جمله
مالکی،
امانی،
عدوانی،
حقیقی و
حکمی، و تحقق آن هم با تصرف
عملی یا
حقوقی است.
یَد: سلطه و استیلا بر چیزی است .
ید در لغت به معنای دست از
اعضای بدن انسان یا
حیوان است؛ لیکن در فقه در گزارههایی همچون
صاحب ید یا
ذوالید و ید مالکانه و غیر مالکانه، عبارت است از سلطنت و استیلای کسی بر چیزی؛ به گونهای که تحت اختیار و تصرف او باشد، مانند پول جیب، لباس بدن، فرش زیر پا، خانهای که در آن سکونت دارد یا آن را اجاره میدهد، زمینی که در آن کشت میکند و وسیلهای که بر آن سوار میشود
.
از احکام آن در بسیاری از ابواب، نظیر
طهارت،
خمس،
حج،
تجارت،
ضمان،
عاریه،
اجاره،
وصیت،
غصب،
احیاء موات،
لقطه و
شهادات سخن گفتهاند.
ید به اعتبارهای مختلف به اقسامی تقسیم شده است: ید حقیقی یا مشاهده عبارت است از:استیلا بر چیزی به بودن آن در دست انسان، مانند کیسه پولی که در دست انسان است. ید حقیقی شامل آنچه به انسان بسته شده نیز میشود، از قبیل کیسه یا همیان پولی که به کمر بسته یا کیفی که بند آن را بر دوش یا گردن افکنده است.
ید حکمی عبارت است از :استیلا و سلطه بر چیزی به گونهای که تحت تصرف انسان باشد.
استیلای صاحب ید بر چیزی به طور مستقیم و بلاواسطه
ید تسبیبی عبارت است از:استیلای وی بر چیزی با واسطه، مانند استیلا بر چنین حیوانی و نیز استیلا بر چیزی به واسطه استیلای
وکیل او بر آن.
ید به لحاظ نوع رابطه و علقه میان
صاحب ید و مال، به ید مالکی، امانی و عدوانی تقسیم میشود.
ید مالکی عبارت است از:استیلای انسان بر مال خود.
ید امانی عبارت است از:استیلای انسان بر مال دیگری از طریق ولایت بر آن یا با اذن مالک یا حاکم شرعی، مانند استیلای ولی بر مال کودکانی که بر آنان
ولایت دارد و استیلای
وصی بر مال مورد وصیت
و استیلای امین بر مال امانت گذاشته نزد او .
استیلا بر مالی به ناحق و از روی ستم، مانند استیلای غاصب بر مال غصبی
.
ید به اعتبار اینکه گاه سبب ملکیت و گاه مسبب از آن میشود، به ید سببی و مسببی تقسیم میشود
اول، مانند حیازت مباح، از قبیل برداشتن هیزم از جنگل که سبب ملکیت آن است
دوم، مانند استیلا بر چیزی که به سبب عقد یا از راه ارث مالک آن شده است؛ در این صورت، ملک حاصل از عقد یا ارث، مسبب از آن عقد یا ارث است.
ید به اعتبار اثر مترتب بر آن به ید سبب و ید علامت تقسیم میشود
ید سبب عبارت است از:ید بر مباحات اصلی که سبب تملک آن است
ید علامت عبارت است از:استیلا بر آنچه تحت تصرف انسان است که نشانه تعلق آن به صاحب ید و ملکیت او میباشد.
ید به این اعتبار که تنها و مستقل است یا دارای مزاحم، به ید مستقل و ید مزاحم یا مشترک و یا ضمنی تقسیم میشود
ید مستقل بر ملکیت مستقل
و ید مزاحم بر ملکیت مشترک و ضمنی دلالت دارد.
ید به این اعتبار که منشا یدی دیگر میشود یا متفرع بر یدی دیگر و ناشی از آن است، به ید اصلی و ید فرعی یا تبعی تقسیم میشود
اول، مانند ید مالک نسبت به مال خود که میتواند با اجاره دادن یا وکالت و یا وصایت، منشا اثبات یدی دیگر بر مالش گردد
دوم، مانند ید مستاجر، وصی و وکیل که متفرع بر ید اصلی؛ یعنی ید مالک و ناشی از آن است.
ید به اعتبار جواز و عدم آن به ید شرعی و غیر شرعی تقسیم میشود
ید شرعی عبارت است از:استیلای مشروع، خواه متعلق استیلا ملک صاحب ید یا
امانت نزد او باشد و یا هیچ کدام نباشد، مانند استیلا بر
مباحات بدون قصد تملک آنها.
استیلای غیر مشروع، هرچند غصب بر آن صدق نکند، مانند موردی که متعلق استیلا شرعاً غیر قابل تملک باشد، همچون
خوک و
شراب.
ید به اعتبار ترتب حکم وضعی (ضمان) بر آن به ید ضامن و غیر ضامن تقسیم میشود.
استیلا بر مال غیر بدون اذن مالک، یا حاکم شرع و یا با اذن مالک به شرط ضمان است.
.
چگونگی تحقق ید بر حسب موارد آن متفاوت است و برای تشخیص آن باید به عرف رجوع کرد.
فقها در تحقق آن ضوابط و ملاکهایی ذکر کردهاند که مهمترین آنها عبارتاند از:۱. استفاده و استعمال بالفعل آن، که بر حسب موارد آن متفاوت است. به عنوان نمونه، در
منقولات، با
پوشیدن،
خوردن،
برداشتن،
سوار شدن و مانند آنها و در
غیر منقولات، با سکونت کردن؛ تصرف در آن به داخل و خارج شدن،
ساختن و مانند آن، تحقق مییابد.
۲. تصرفات حقوقی و رفتار مالکانه نسبت به چیزی، با فروختن، بخشیدن،
قرض، اجاره یا عاریه دادن، گرو گذاشتن و مانند آن.
۳. بستن درب باغ و قفل کردن آن با کلید و مانند آن.
۴. بودن چیزی در محلی که متعلق به انسان است.
حکم ید (استیلا) بر حسب موارد متفاوت است.
استیلا بر چیزی گاه واجب است و مانند لقیط (کودک گم شده) که برداشتن او واجب است.
و گاه حرام، مانند جانور وحشی در حرم که
صید آن حرام میباشد.
و گاه
مکروه، مانند
لقطه که برداشتن آن مکروه است.
گاهی نیز جایز و غیر مکروه است، مانند
مباحات اصلی که برداشتن آنها جایز است.
ید در موارد زیر موجب ضمان است:
۱. استیلا بر مال دیگری بدون رضایت او.
۲. استیلا بر حیوان گمشده توانمند بر حفظ خود
۳. استیلا بر جانور وحشی در حرم و نیز استیلای محرم بر جانور وحشی، هر چند در غیر حرم
.
۴. مالی که مالک، استیلا بر آن را به شرط ضمان در صورت تلف آن، اجازه داده باشد، مانند
عاریه مضمونه .
۵. مالی که شارع مقدس استیلا بر آن را با ضمان در صورت تلف، اجازه داده باشد، مانند
اضطرار به خوردن مال دیگری که از نظر شرع جایز است؛ لیکن باید بهای آن را به مالکش بپردازد.
۱. مباحات که شارع مقدس تملک آنها را برای همه مباح کرده است، مانند آب دریاها و رودخانههای بزرگ و آنچه در آنها است، از مروارید، مرجان و ماهیها، و نیز زمینهای موات
و معادن
. مباحات اصلی با
حیازت و زمین موات و معادن با
احیا تملک میشوند؛ چنان که آبهای زیرزمینی با حفر و استخراج تملک میگردند.
۲. مالی که مالک از آن اعراض کرده است. بنابر مشهور، استیلا بر چنین مالی موجب تملک آن است.
۳. لقطهای که ارزش آن کمتر از یک درهم و در غیر حرم پیدا شده باشد.
۴.
گنج؛ استیلا بر گنج با شرایطی موجب ملکیت آن است.
.
۵. مال کافر؛ حربی استیلای مسلمان بر آن موجب ملکیت او خواهد شد.
: گفته صاحب ید نسبت به شئون آنچه تحت سلطه و تصرف او قرار دارد، از طهارت و نجاست، کریت، قبله و مانند آن پذیرفته است
.
تعاقب ایدی: چنانچه دو یا چند نفر به ترتیب در مالی بدون اذن مالکش تصرف کنند، همه ضامناند و مالک میتواند به هر یک رجوع کند و غرامت بگیرد و بنابر مشهور در این مسئله تفاوتی میان آگاهی تصرفکنندگان به واقع و جهل آنان به آن نیست.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهمالسّلام)، ج۹، ص۵۹۲.
