ازدیدگاه فقها اراضی مفتوح عنوه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از دیدگاه فقها اراضی مفتوح العنوه، سرزمینهای آباد دشمناند که در جنگ به تصرف مسلمانان درمیآیند.
این اراضی ملک شخصی
مجاهدان نیست و پس از پرداخت
خمس، در مالکیت عمومی مسلمانان قرار میگیرد.
دولت اسلامی بهرهبردار و هزینهکنندهی درآمد آن در
مصالح عمومی است.
در
فقه شیعه، اختیار این اراضی در زمان
امام با او و در
عصر غیبت با
فقیه جامعالشرایط خواهد بود.
بخشی از مسائل
فتوحات اسلامی که از مسیر
جهاد حاصل میشود به اراضی مربوط میشود. فقها اراضی حاصل از فتوحات را به سه دسته تقسیم نمودهاند:
الف - اراضی
انفال: آن بخش از اراضی دشمن که از مصادیق انفال به شمار میآیند و با فتح به دست مجاهدان میافتد، متعلق به
دولت اسلامی است که در اصطلاح فقهی به
امام و
امامت تعبیر شده و باید در اختیار امام قرار گیرد؛
ب - اراضی
صلح: بخشی از فتوحات که بدون جنگ ولی در حالت جنگ و تسلیم دشمن به دست فاتحان افتاده است. این اراضی در اختیار صاحبان نخستین آنها قرار میگیرد و اعمال
حاکمیت سیاسی بر این اراضی طبق قراردادی خواهد بود که در متن
مهادنه یا
ذمه یا هر نوع
معاهده دیگر بین امام از یکسو و دشمن از سوی دیگر منعقد میشود؛
ج - اراضی
مفتوح العنوه: سرزمینهای آبادی که در حال جنگ به زور سلاح به دست فاتحان مسلمان میافتد «مفتوحالعنوه» نامیده میشود که در تاریخ فتوحات اسلامی نمونههایی برای این نوع سرزمینها ذکر شده است. عراق بهطور قطعی و مکه بهطور احتمالی از اراضی مفتوحالعنوه به شمار آمدهاند.
هدف اینجا روشن کردن ماهیت و مفهوم
فقهی این اراضی نیست، بلکه یادآوری
مصلحتی است که در احکام مربوط به اراضی مفتوحالعنوه نهفته است.
این اراضی پس از اخراج
خمس که به دولت اسلام پرداخت میشود بهصورت اموال عمومی در مالکیت همه مسلمانان حال و آینده قرار میگیرد (۱)، بهگونهای که مسلمانان تنها از سود حاصل استفاده میکنند و دولت اسلامی متولی حفظ و بهرهوری از آن است تا درآمدها را در مصالح عمومی صرف کند و در انتقال آن به نسلهای آینده مصلحت زمان و مکان را رعایت نماید.
مصرف درآمد این اراضی صرفاً در مواردی است که مصلحت عمومی آن را تعیین میکند.
تفاوت آن با
موقوفات عمومی در این است که متولی آن همیشه دولت اسلامی است و تشخیص مصلحت مصرف نیز با دولت خواهد بود.
اراضی مفتوحالعنوه در صورتی متعلق به عموم مسلمانان است که هنگام فتح آباد باشد و هرچند از
غنایم جنگی به شمار میآید، اما به مجاهدان اختصاص نمییابد. اصطلاح
فیء در متون فقهی بر همین اراضی اطلاق میشود.
از دید
فقه شیعه، اختیار
اراضی مفتوح عنوه در زمان حضور امام بر عهده امام (علیهالسلام) و در
عصر غیبت بر عهده
فقیه جامعالشرایط است که مسئول حفظ و مصرف درآمد آن در مصالح عمومی میباشد.
اهمیت این نوع اراضی چنان است که
محقق کرکی، فقیه بزرگ
عصر صفوی، کتاب مستقلی با عنوان
قاطعۀ اللجاج فی حکم اراضی الخراج نوشت که در زمان خود مناقشات بسیاری برانگیخت.
اراضی مفتوح عنوه که در حال فتح
بایر بوده است: این نوع اراضی از اموال دولت اسلامی و در اصطلاح فقهی
مال امام محسوب میشود و در فهرست اموال دولتی مانند انفال و
اموال مجهولالمالک قرار میگیرد و توسط دولت اسلامی در مصالح عمومی
نظام اسلامی و ملت مسلمان صرف میشود.
•
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۹.
