تاریخ تفسیر(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ در لغت به معناى تعریف وقت(ابن منظور، ج ۳، ص ۴، «أرخ») و تاریخ شىء عبارت از زمان حدوث آن چیز است.(بسطانى، ص۲۰۴، «التاریخ») تاریخ تفسیر دانشى است که به سرگذشت تفسیر قرآن و تفاسیر آن و بررسى تحولات و سیر تطور و تکامل آن دو از زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تاکنون مى پردازد.
اهمیت و ضرورت:
بى تردید فهم بخش عظیمى از معارف قرآن به تفسیر و تلاش علمى مناسب نیاز دارد. این نیاز در گذر زمان روز به روز بیشتر شده و در نتیجه علمى به نام تفسیر قرآن پدید آمده و کتاب هاى تفسیرى فراوانى تدوین شده است. دانش تاریخ تفسیر ما را با مفسران، تفاسیر، فراز و فرودها و تغییر و تطورهاى آن علم و احیاناً قوت و ضعف روش ها، مکتب ها و نظریات مطرح در آن آشنا مى کند و بدیهى است آشنایى با این دانش نقش مؤثرى در استفاده بهینه از علم تفسیر دارد و با توجه به اینکه تفسیر قرآن از علوم مهم، ضرورى و اثرگذار در حیات دنیوى و اخروى انسان است و انسان بدون آن نمى تواند به هدف اعلا و کمال نهایى خود دست یابد، این دانش مى تواند در سعادت و کمال انسان نقشى مؤثر داشته باشد.(بابایى، ج۱، ص۱۳)
پیشینه:
در میان پیشینیان کتاب مستقلى با عنوان «تاریخ تفسیر» نگاشته نشده و مباحث مربوط به آن در میان کتاب هاى دیگر پراکنده اند؛ رجالیان و فهرست نویسان به اجمال، به مفسران و تفاسیر آنان اشاره کرده اند. برخى از مفسران مانند شیخ طوسى(الطوسى، ج۱، ص۱-۲)، ابن عطیه(الاندلسى، ج۱، ص۴۱) و ابن عاشور(ابن عاشور، ج۱، ص۱۳-۱۶) در مقدمه تفاسیرشان به اجمال به برخى مباحث تاریخ تفسیر اشاره کرده اند؛ همچنین مراغى در مقدمه تفسیرش، طبقات مختلف مفسران و افراد هر طبقه را به اجمال معرفى مى کند.(المراغى، ج۱، ص۶-۱۰) برخى از نویسندگانِ کتاب هاى علوم قرآن مانند سیوطى نیز در نوع ۸۸ اتقان فى علوم القرآن و زرقانى در مبحث ۱۲ مناهل العرفان فى علوم القرآن هرچند کوتاه به این بحث پرداخته اند. افزون بر این جمعى کتاب هایى در شناساندن مفسران و تفاسیرشان تألیف کرده اند.
سیوطى (م. ۹۱۱ ق.) نخستین کسى بود که کتابى مستقل در طبقات المفسرین نگاشت. وى ۱۳۶ نفر از مفسران ادوار مختلف را در کتابش شناساند.(السیوطى، ج۹، ص۱۰۹) بعد از سیوطى شاگردش داودى (م. ۹۴۵ ق.) کتابى با همین عنوان نگاشت و در آن ۷۰۴ نفر از مفسران را به ترتیب الفبایى معرفى کرد.
[۱] در همین زمان شیخ ابوسعید بن صنع الله الکوز کنانى (م. ۹۸۰ ق.) از دانشمندان روستاى کوزکنان تبریز کتابى در طبقات المفسرین تدوین کرده است(حاجى خلیفه، ج۲، ص۱۱۰۷؛اسماعیل باشا، ج۱، ص۳۹۳؛نویهض، «مقدمه» ) که اثرى از آن نیست. در قرن ۱۱ احمد بن محمد بن ادنه وى (زنده در ۱۰۹۲ ق.) کتابى با همین عنوان نوشت و ۶۳۸ نفر مفسر را بر اساس قرن معرفى کرد. بنا به آنچه در مقدمه کتاب آمده است وى به مفسران بعد از داودى و نیز مفسرانى پرداخت که داودى از قلم انداخته بود.(الداودى، ص۹، «مقدمه»)
دکتر منیع عبدالحلیم محمود نیز در کتاب مناهج المفسرین به معرفى جمعى از مفسران مى پردازد. وى از سفیان ثورى (م. ۱۶۱ ق.) شروع و به محمد محمود حجازى ختم مى کند و ضمن معرفى شخصیت و کتاب هاى تفسیرى نامبردگان و شیوه تفاسیر آنان، به نمونه اى از تفاسیرشان نیز اشاره مى کند.(عبدالحلیم محمود، ج۱۱، ص۳۸۸)
مذاهب التفسیر الاسلامى نوشته ایگناس گلدزیهر خاورشناس یهودى، اثرى است در تاریخ و تحلیل تفسیرنگارى در جهان اسلام که شامل مباحثى چون نخستین مرحله تفسیرنگارى و پیدایش آن، تفسیر مأثور، تفسیر در پرتو اعتقاد، تفسیر در پرتو تصوف اسلامى، تفسیر در پرتو فرقه هاى دینى و تفسیر در پرتو تمدن اسلامى است.
التفسیر والمفسرون محمدحسین ذهبى از نگاشته هاى مشهور در این زمینه است. ذهبى کتابش را در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تنظیم کرده است. وى در مقدمه به مباحثى چون تعریف تفسیر، تأویل و فرق آن دو و ترجمه قرآن پرداخته است و باب نخست را به اولین مرحله تفسیر یعنى تفسیر در دوران صحابه و تابعان، باب دوم را به مرحله دوم تفسیر یعنى تفسیر در عهد تابعان، باب سوم را به دوره سوم تفسیر یعنى تفسیر در عهد تدوین (دوره عباسیان) تا زمان حاضر و خاتمه را به مهم ترین الوان تفسیرى در عصر جدید، اختصاص داده است.
دراسات فى التفسیر و رجاله اثر ابوالیقظان عطیة الجبورى، معجم مصنفات القرآن الکریم اثر على شواخ، معجم المفسرین من صدر الاسلام
حتى العصر الحاضر اثر عادل نویهض که در مقدمه کتابش تفسیر به سه دوره ترسیم شده است، الموسوعة المیسرة فى تراجم ائمة التفسیر والاقراء والنحو واللغه اثر جمعى از نویسندگان، معجم تفاسیر القرآن الکریم در دو جلد، جلد اوّل تألیف جمعى از مؤلفین و جلد دوم تألیف محمد بوخبزة از کتاب هایى اند که در زمان حاضر در این خصوص نگاشته شده اند.
نیز طبقات مفسران شیعه اثر عقیقى بخشایشى که به معرفى مفسران شیعه مى پردازد، التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة الامامیه اثر احسان امین، المفسرون حیاتهم ومنهجهم و نیز شناخت نامه تفاسیر هر دو از سید محمدعلى ایازى، نموذجٌ من اسماء المفسرین اثر غلام رضا مولانا بروجردى (شامل ۳۴۹ نفر از مفسران صدر اول تا قرن ۱۳ در مقدمه تفسیر الصراط المستقیم(البروجردى، ج۱، ص۱۵-۱۱۲))، سه مقاله در تاریخ تفسیر از محمدباقر حجتى، آشنایى با تفاسیر قرآن و مفسران از استادى، تاریخ تفسیر قرآن کریم اثر حبیب الله جلالیان، تاریخ تفسیر از عبدالوهاب طالقانى، مفسران شیعه از محمد شفیعى، تاریخ تفسیر قرآن کریم اثر سهراب مروتى، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران تألیف علوى مهر و دو کتاب مکاتب تفسیرى و تاریخ تفسیر قرآن از على اکبر بابایى از جمله کتاب هایى اند که نویسندگان معاصر شیعه در این زمینه نگاشته اند. کتاب التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب تألیف معرفت از بهترین کتاب هایى است که در این زمینه نگاشته شده است. وى سعى کرده است در این کتاب ضعف ها و کاستى هاى التفسیر والمفسرون ذهبى را برطرف سازد. از جمله مزیت هاى این کتاب اختصاص فصلى از آن به نقش اهل بیت(علیهم السلام) در تفسیر قرآن است.(معرفت، التفسیر، ج ۱، ص ۴۵۵ - ۵۶۶)
پیدایش تفسیر:
پیدایش تفسیر همزمان با فرود آمدن قرآن بر قلب مبارک پیامبر(صلى الله علیه وآله) است. آن حضرت مواردى از قرآن را که صحابه در فهم آن دچار مشکل مى شدند براى آن ها تفسیر مى کرد(ابن عاشور، ج۱، ص۱۳؛ على الصغیر، ص۱۳۳-۱۳۹) و به آن ها مى آموخت. برجسته ترین شاگرد مدرسه تفسیر در این زمان امیرمؤمنان، على(علیه السلام)بود که طبق روایات شیعه و سنى استعداد، همت، امکان فراگیرى و تلاش رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در آموزش وى با دیگر صحابه سنجیدنى نبود.(الاندلسى، ج۱، ص۴۱)پیامبر(صلى الله علیه وآله) همه تفسیر و دانش قرآن را به آن حضرت آموخت. (=> تفسیر پیامبر)
بعد از آن حضرت صحابه آن بزرگوار به تفسیر قرآن ادامه دادند. تفسیر در این دوره بیشتر نقل حدیث بود؛ اما هنوز تدوین نشده بوده است. در این مرحله روایات تفسیرى صحابه از پیامبر(صلى الله علیه وآله) یا از صحابه دیگر نقل مى شد و تابعان نیز از صحابه یا از یکدیگر نقل مى کردند. رونق این مرحله حداکثر تا پایان قرن اول هجرى است.(ذهبى، التفسیر، ج ۱، ص ۱۴۵ - ۱۴۷؛ حجتى، ص۳۷)برخى از این دوره تا پایان خلافت على(علیه السلام) (سال ۴۰ ق.) را به عنوان عصر شکل گیرى تفسیر (تفسیر صحابه) و از این زمان تا پایان قرن اول را به عنوان عصر گسترش تفسیر یاد کرده اند. در این دوره تفسیر به صورت شفاهى و شاخه اى از علم حدیث بوده است.(=> تفسیر تابعان)
منابع:
(۱)ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، لسان العرب، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ ق؛
(۲)فؤاد افرام بسطانى، فرهنگ ابجدى عربى ـ فارسى، ترجمه: مهیار؛ الفکر الدینى فى مواجهة العصر، عفت الشرقاوى، مکتبة الشباب، ۱۹۷۶ م؛
(۳)على اکبر بابایى، تاریخ تفسیر قرآن، قم، پژوهشهاى حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷ ش؛
(۴)الطوسى (م. ۴۶۰ ق.)، التبیان، به کوشش العاملى، بیروت، دار احیاء التراث العربى؛
(۵)ابن عطیة الاندلسى (م. ۵۴۶ ق.)، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق؛
(۶)ابن عاشور (م. ۱۳۹۳ ق.)، تفسیر التحریر والتنویر، مؤسسة التاریخ؛
(۷)المراغى (م. ۱۳۷۱ ق.)، تفسیر المراغى، دارالفکر؛
(۸)السیوطى (م. ۹۱۱ ق.)، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
(۹)منیع عبدالحلیم محمود، مناهج المفسرین، بیروت، دارالکتاب اللبنانى، ۱۴۲۱ ق؛
(۱۰)اجنتس جولد تسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامى، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجى، ۱۳۷۴ ق؛
(۱۱)عادل نویهض، معجم المفسرین، مؤسسه نویهض، ۱۴۰۳ ق؛
(۱۲)سید حسین البروجردى، تفسیر الصراط المستقیم، به کوشش بروجردى، قم، انصاریان، ۱۴۱۶ ق؛
(۱۳)الذهبى، التفسیر والمفسرون، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۷ ق؛
(۱۴)معرفت، التفسیر والمفسرون، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق؛
(۱۵)اسماعیل باشا (م. ۱۳۳۹ ق.)، هدیة العارفین، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
