تذکره میخانه خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَذْکِرۀ مِیْخانه، نخستین تذکرۀ مشتمل بر زندگی‌نامۀ ساقی‌نامه‌سرایان و ذکر ساقی‌نامه‌های آنان که ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی، متخلص به «عزتی» و «نبی» در سدۀ ۱۱ق/۱۷م در هندوستان تألیف کرده است.
فخرالزمانی فرزند خلف‌بیگ در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م در قزوین به دنیا آمد (فخرالزمانی، ص۷۶۰؛ نقوی، ص۱۶۸). از تاریخ درگذشت او اطلاعی در دست نیست، اما می‌دانیم دست کم تا ۱۰۴۱ق/۱۶۳۱م زنده بوده است. وی بیشتر عمر خود را در هندوستان گذراند (صفا، ج۵، ص۱۷۳۵_۱۷۳۶).
فخرالزمانی در ۱۰۲۲ق/۱۶۱۳م در اجمیر به دربار بهادر میرزا امان‌الله فرزند زمانه‌بیگ مهابت‌خان از امرای نامدار دربار جهانگیری راه یافت (فخرالزمانی، ص۷۶۲) و به سبب مهارت در فن قصه‌دانی و قصه‌گویی، نخست به سمت قصه‌خوان و سپس به منصب کتابداری میرزا امان‌الله پذیرفته شد (فخرالزمانی، ص۷۶۲_۷۶۳؛ فخرالزمانی، ص۷۶۸). منصب جدید، امکان مطالعۀ کتاب‌های معتبر و زمینۀ مناسب را جهت تألیفات مستند و سودمند برای او فراهم ساخت. وی در همین ایام و در چنین موقعیتی طرح تألیف ۳ کتاب از جمله تذکرۀ میخانه را ریخت (فخرالزمانی، ص۷۶۸_۷۶۹؛ نقوی، ص۱۶۸_۱۷۴).
فخرالزمانی حدود سال‌های ۱۰۲۳-۱۰۲۴ق/۱۶۱۴- ۱۶۱۵م به اقتضای علاقه و اقبال خوانندگان عصر به مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها، تألیف نخستین اثر خود، یعنی تذکرۀ میخانه را در اجمیر آغاز کرد و در مدت یک ماه، ۱۵ ساقی‌نامه با شرح حال سرایندگان آن‌ها جمع‌آوری کرد (فخرالزمانی، ص۷۶۹؛ نقوی، ص۱۷۴). آن‌گاه در ۱۰۲۸ق/ ۱۶۱۹م به پتنه رفت و با منابع و اطلاعاتی که در طول پنج سال فراهم آورده بود، تذکرۀ میخانه را به نام سردارخان خواجه یادگار از امرای بزرگ دربار نورالدین محمد جهانگیرشاه (حک ۱۰۱۴ق/۱۶۰۵م) به پایان برد. مقابله و مقایسۀ دست‌نویس‌های گوناگونِ تذکرۀ میخانه نشان می‌دهد که مؤلف پس از ۱۰۲۸ق در کتاب خود تجدیدنظر کرده، و تغییراتی در آن داده است (فخرالزمانی، ص۷۷۱؛ شفیع، ص۱۲؛ شفیع، ص۱۴_۱۵؛ نقوی، ص۱۷۴_۱۷۵).
تذکرۀ میخانه در سه «مرتبه» (بخش) تدوین شده است و مجموعاً شرح حال ۹۰ شاعر را در برمی‌گیرد. در مرتبۀ نخست، از شاعران درگذشته، و در مرتبۀ دوم، از شاعرانی که تا زمان تألیف تذکرۀ میخانه (۱۰۲۸ق) زنده بوده‌اند، از جمله خود مؤلف یاد شده است. فخرالزمانی در مرتبۀ سوم از شاعرانی که با آنان همنشینی داشته است، ولی تا زمان تألیف کتاب، ساقی‌نامه‌ای نسروده بوده‌اند، یاد کرده است(گلچین معانی، ج۱، ص۳۷۸؛ نقوی، ص۱۷۶_۱۷۸).
تذکرۀ میخانه بیشتر به نثری ساده و روان تألیف شده است، با این حال مؤلف در برخی مواضع، مانند تعریف و تمجید از شاعران، امیران و پادشاهان، و در مقدمۀ کتاب و آغاز هر فصل به نثر مسجع و مصنوع گرایش داشته است (نقوی، ص۱۸۲؛ مقربی، ص۱۵۹).
فخرالزمانی نخستین کسی است که ساقی‌نامه‌های فارسی را جمع آورده است و تذکرۀ تخصصی میخانه، تصنیفی کاملاً ابتکاری و در نوع خود بی‌نظیر است. شیوۀ وی در تألیف این کتاب بعدها موردتقلید بسیاری از نویسندگان قرار گرفته است (نقوی، ص۱۷۸؛ گلچین معانی، ج۱، ص۳۷۹). مؤلف در بیشتر جاها مآخذ مورداستفادۀ خود را نام برده است؛ برخی از این منابع عبارت‌اند از مخزن اخبار میرمختار، تذکرۀ دولتشاه سمرقندی، جواهرالاسرارآذری، بهارستان و نفحات الانس جامی. همچنین مقایسۀ عبارات و محتویات تذکرۀ میخانه با برخی منابع از جمله تحفۀ سامی، نفایس المآثر، دیباچۀ دیوان عراقی و... مؤید استفادۀ مؤلف از این آثار است (فخرالزمانی، ص۱۲؛ نقوی، ص۱۷۵؛ شفیع، ص۱۸).
از مهم‌ترین اختصاصات این کتاب، می‌توان به این ویژگی‌ها اشاره داشت:
۱. تراجم شاعرانی که برخی از آن‌ها منحصر به فرد است.
۲. اشاره به نکات مهم از زندگی و آثار شاعران.
۳. ارجاع و استناد به منابع و قول اشخاص معتبر و موثق به طوری‌که مؤلف خود را «محقق اخبار» می‌نامد.
۴. رعایت جوانب علمی و تحقیقی.
۵. دقت در صحت مطالب و ضبط هزاران بیت شعر فارسی از جمله ۵۳ ساقی‌نامه که برخی از آن‌ها در هیچ کتاب دیگری موجود نیست.
۶. باز نمودن گوشه‌هایی از اوضاع اجتماعی هند، و تعامل ادبی ایران و هند، و سرانجام، روابط شاهان و امیران معاصر هند، دکن و ایران با شاعران دربار خود (فخرالزمانی، ص۱۸۱؛ شفیع، ص۱۷_۲۱؛ گلچین معانی، ج۱، ص۳۷۹؛ مقربی، ص۱۵۹). تذکـرۀ میخانه را ــ که مؤلف از آن به عنوان «حاصل عمر» خود یاد می‌کند (فخرالزمانی، ص۹۲۴) ــ می‌توان در شمار بهترین تذکره‌های فارسی محسوب داشت (نقوی، ص۱۷۶؛ نقوی، ص۱۸۴).
دست‌نویس‌های بسیاری از تذکرۀ میخانه در کتابخانه‌های دنیا موجود است (نقوی، ص۱۸۴؛ منزوی، ج۱۱، ص۷۴۰؛ منزوی، ج۱۲، ص۲۱۲۸). این تذکره، نخستین‌بار در لاهور (۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م) به کوشش محمدشفیع لاهوری به چاپ سنگی رسید و سپس در ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م، احمد گلچین معانی آن را براساس دو نسخۀ معتبر و جدید با حواشی و تعلیقات مفصل و اضافات و مزایای فراوان به چاپ رسانید (گلچین معانی، ج۱، ص۳۷۸_۳۷۹؛ مقربی، ص۱۵۹_۱۶۱؛ محجوب، ص۶۵۶_۶۵۷).
فهرست منابع:
(۱) محمد شفیع، مقدمه بر تذکرۀ میخانه؛
(۲) ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۰ش؛
(۳) عبدالنبی فخرالزمانی، تذکرۀ میخانه، به‌کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۴۰ش؛
(۴) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش؛
(۵) محمدجعفر محجوب، «تذکرۀ میخانه»، سخن، تهران، ۱۳۴۱ش؛
(۶) مصطفى مقربی، «تذکرۀ میخانه»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۴۰ش؛
(۷) منزوی، خطی مشترک؛
(۸) علیرضا نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، ۱۳۴۳ش؛
