حسن بن هیثم بصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن بن هیثم بصری (حدود ۳۵۴ ـ حدود ۴۳۰ ه) معروف به ابن هیثم، در حدود سال ۳۵۴ ه در بصره به دنیا آمد.
او پس از ترک شغل دولتی به دلیل علاقه به علم، به مصر رفت. ورود او به مصر به دعوت حاکم فاطمی بود و هدف او بررسی و تنظیم آب نیل بود. اما طرح او با شکست مواجه شد و به دلیل ترس از حاکم، به جنون تظاهر کرد و در نتیجه تحت حبس خانگی قرار گرفت.
پس از فوت الحاکم، آزاد شد و مابقی عمرش را به تدریس و تألیف گذراند.
ابن هیثم زبان عربی را به خوبی می‌دانست و در نوشتن خطی زیبا مهارت داشت و به نگارش بیش از صد اثر علمی پرداخته است.
مهم‌ترین آثار او شامل کتاب‌های مرتبط با هندسه، تحلیل ریاضی، نورشناسی و مقالاتی در زمینه علوم طبیعی و الهیات است که نشان‌دهنده تفکر عمیق او در علوم مختلف است.
وی در حدود سال ۴۳۰ ه در قاهره درگذشت.
ابوعلی حسن (محمد) بن حسن بن سهل بن هیثم بصری مصری مشهور به ابن هیثم، در حدود ۳۵۴ ه به دنیا آمد.
او اصلاً از بصره برخاست؛
سپس راهی مصر شد و تا پایان عمر در آن‌جا زیست.
به روایت شیخ علم‌الدین قیصر بن ابی‌القاسم مهندس، ابن هیثم در بصره که در آن سال‌ها زیر فرمان آل بویه عراق بود، شغلی دیوانی داشت که از آن به وزارت بصره تعبیر شده است و چون پرداختن به علم را از آن کار دوست‌تر می داشت، سرانجام تظاهر به جنون کرد تا وی را عزل کردند و وی به مصر رفت.
به گفته قفطی، سفر ابن هیثم به مصر به تشویق و وعده الحاکم فاطمی (۳۸۶ ـ ۴۱۱ ه) فرمانروای مصر روی داد و البته بعید نیست که ابن هیثم اصلاً به امید اجرای طرح خود برای تنظیم آب نیل و برخورداری از کَرَم الحاکم آن تمهید را اندیشیده باشد.
چه به روایت او خلیفه فاطمی پس از اطلاع از این طرح، مالی برای ابن هیثم فرستاد و او را به سفر به مصر تشویق کرد. چون ابن هیثم به آن دیار رسید خلیفه خود به استقبال او بیرون رفت و دانشمند را گرامی داشت.
ابن هیثم اندکی بعد در رأس گروهی از مهندسان به بررسی نیل
و مجرای آن در بخش مرتفع جنوب مصر پرداخت و چون دریافت این طرح اجرا شدنی نیست، نزد خلیفه به ناکامی خود اعتراف کرد و خلیفه نیز ابن هیثم را به جای آن‌که در جایی چون دارالحکمه قاهره به کار بگمارد، به شغلی دیوانی گماشت.
ابن هیثم با آن‌که از بیم این فرمانروای خون‌ریز به این شغل گردن نهاد، برای رهایی از آن چاره در این دید که باز تظاهر به جنون کند.
ازاین رو خلیفه اموال او را مصادره کرد و کسی را به قیمومتش گماشت و در خانه‌اش محبوس کرد.
چون الحاکم درگذشت، ابن هیثم نیز از تظاهر به جنون دست برداشت و آزاد شد و اموالش را باز پس گرفت.
وی نزدیک الازهر قاهره سکنا گزید
و بقیه عمر را به تدریس و تألیف سپری کرد و از طریق نسخه‌برداری کتاب، روزی خود را به دست می آورد.
بیهقی بر آن است که ابن هیثم رساله‌ای درباره تنظیم آب نیل نوشت و به مصر رفت؛ اما الحاکم از همان آغاز ورود او پس از بررسی طرح مذکور آن را کم فایده و پرهزینه خواند و با ابن هیثم درشتی کرد.
ابن هیثم از بیم خلیفه شبانه به شام گریخت و به خدمت یکی از امرای آن دیار درآمد و با وجود بخشش‌های این امیر به مختصری قناعت کرد و یکسره به کارهای علمی پرداخت.
وی علاوه بر ریاضیات و نورشناسی در فنونی چون کلام، مابعدالطبیعه، منطق، اخلاق، ادب و موسیقی ماهر بود و خاصه در قوانین نظری و امور کلی پزشکی دستی قوی داشت؛ ولی به پزشکی نپرداخت.
ابن هیثم به زبان عربی مسلط بود
و خط خوشی داشت.
بیهقی از زهد و دین‌داری او یادکرده است.
از میان شاگردان ابن هیثم فقط دو تن را می شناسیم:
ابوالوفاء مبشر بن فاتک دانشمند مشهور مصری که نزد ابن هیثم به تحصیل ریاضی پرداخت.
دیگری، یکی از بزرگان سمنان به نامه سرخاب (سهراب) بود که سه سال نزد او شاگردی کرد و استاد هر ماه صد دینار از او می گرفت؛ اما چون درس به اتمام رسید، ابن هیثم همه آن‌چه را که گرفته بود به سرخاب باز پس داد و یادآور شد که مراد او از این کار آزمایش خلوص شاگرد در دانش اندوزی بوده است.
فهرست آثار او که از صد متجاوز است و به وسیله ابن ابی‌اصیبعه در کتاب عیون الانباء فراهم آمده، عبارت اند از:
آثار هندسی:
• شرح اصول اقلیدس فی الهندسه و العدد و تلخیصه؛ • کتابی که در آن به آرا و دیدگاه‌های هندسی اقلیدس و ابلونیوس پرداخته شده؛ • شرح المجسطی و تلخیصه؛ • الجامع فی اصول الحساب، • تلخیص علم المناظر من کتابی اقلیدس و بطلیموس؛ • تحلیل المسائل الهندسیه؛ • تحلیل المسائل العددیه بجهة الجبر و المقابله مبرهناً؛ • کتابی که در آن آرای تحلیلی مسائل هندسه و عدد جمع آوری شده؛ • المساحة علی جهة الاصول؛ • حساب المعاملات؛ • اجارات الحفور و الابنیة به جمیع الاشکال الهندسیه (مقاله)؛ • تلخیص مقالات ابلونیوس فی قطوع المخروطات؛ • الحساب الهندی (مقاله)؛ • استخراج سمت القبله فی جمیع المسکونه (مقاله)؛ • الحاجة الی الامور الشرعیة فی الامور الهندسیه (مقاله)؛ • رساله الی بعض الرؤساء فی الحث علی عمل الرصد النجومی؛ • المدخل الی الامور الهندسیه؛ • انتزاع البرهان علی انّ القطع الزائد و الخطان اللذان لایلقیانه یقتربان ابداً و لایلتقیان (مقاله)؛ • أجوبة سبع مسائل تعلیمیه سئلت عنها به بغداد فأجبت؛ • التحلیل و الترکیب الهندسیین علی جهة التمثیل للمتعلمین؛ • آلة الظل؛ • استخراج ما بین بلدین فی البعد بجهة الامور الهندسیه (مقاله)؛ • اصول المسائل العددیة الصم و تحلیلها (مقاله)؛ • ردّ مقاله پنجم اقلیدس در اصول ریاضی و حل بعضی ایرادات وی؛ • رساله فی برهان الشکل الذی قدمه ارشمیدس فی قسمة الزاویه ثلاثة اقسام و لم یبرهن علیه.
علوم طبیعی و الهیات:
• تلخیص مدخل فرفوریوس و کتب ارسطوطالیس الاربعه المنطقیه؛ • اختصار تلخیص مدخل فرفوریوس و کتب ارسطوطالیس السبعة المنطقیه؛ • رساله فی صناعة الشعر ممتزجه من الیونانی و العربی؛ • تلخیص کتاب النفس لارسطوطالیس؛ • مشاکلة العالم الجزئی و هو الانسان الکلی (یک مقاله)؛ • دو مقاله در قیاس و شبه قیاس؛ • مقاله ای در برهان، • مقاله‌ای در عالم از جهت خالق؛ • طبیعت عالم و کمال آن؛ • مقاله‌ای در مبادی و موجودات، • مقاله‌ای در هیئت عالم؛ • الردّ علی یحیی النحوی و ما نقضه علی ارسطوطالیس و غیره من اقوالهم فی السماء و العالم؛ • رساله‌ای درباره نقضی که بر ارسطوطالیس وارد شده؛ • کتابی در رد بر علی بن عباس که آرای منجمان را نقض کرده است؛ • جواب علی بن عباس علی هذا الردّ؛ • مقاله‌ای در فضل و فاضل؛ • مقاله‌ای در تشویق انسان به مرگ به حسب کلام قدما؛ • رساله دیگری در این باب به حسب کلام معاصران؛ • رساله‌ای در بطلان رأی متکلمان در این‌که خداوند نخست فاعل نبوده سپس فاعل شده؛ • مقاله فی خارج السماء لافراغ و لاملاء؛ • الردّ علی ابی هاشم رئیس المعتزله ما تکلم به علی جوامع کتاب السماء و العالم لارسطوطالیس (مقاله)؛ • گفتاری در دوگانگی مذهب جبریون و منجمین؛ • تلخیص المسائل الطبیعیه لارسطوطالیس؛ • رساله‌ای در برتری اهواز بر بغداد از حیث امور طبیعی؛ • رساله‌ای برای دانشمندان درباره فتنه و فتنه‌انگیزی؛ • مقاله‌ای درباره این‌که ادراک حقایق جهت واحد دارد؛ • مقاله‌ای در این‌که برهان معنای واحدی دارد؛ • مقاله‌ای در واقعیت درد و لذت؛ • مقاله‌ای در لذت‌های سه گانه حسی، گفتاری و ...؛ • مقاله فی اتفاق الحیوان الناطق علی الصواب مع اختلافهم فی المقاصد و الاغراض؛ • رساله فی انّ برهان الخلف یصیر برهان استقامه به حدود واحده؛ • کتابی در تثبیت احکام نجوم به جهت برهان؛ • رساله‌ای در طول حیات تکوینی؛ • رساله‌ای در واقعیت عقل؛ • کتابی در نقض برابری ادلّه؛ • گفتاری در اثبات عنصر امتناع؛ • نقض جواب مسأله سئل عنها بعض المعتزله بالبصره؛ • کتابی در چگونگی فن کتابت و روش آن در روزگاران گذشته؛ • عهد الی الکتاب؛ • مقاله‌ای درباره این‌که خالق این عالم به ذات خود و چگونگی فعلش آگاه است؛ • جواب قول لبعض المنطقیین فی معان خالف فیها من الامور الطبیعیه؛ • رساله‌ای در تلخیص جوهر نفس کلی؛ • تحقیق رأی ارسطوطالیس انّ القوة المدبره هی من بدن الانسان فی القلب منه؛ • رساله‌ای در جواب مسئله‌ای که از ابن‌سمعون بغدادی سؤال شده بود و ابن‌سمعون جواب قانع کننده‌ای به آن پرسش نداده بود؛ • کتابی درباره تقویم حرفه پزشکی که مشتمل بر سی باب است؛ • تلخیص السماع الطبیعی لارسطوطالیس؛ • مقاله فی المکان و الزمان؛ • رساله الی ابی‌الفرج عبداللّه بن طیب البغدادی فی عدة معان من العلوم الطبیعیه و الالهیه؛ • نقض محمد بن حسن علی ابی‌بکر الرازی رأیه فی الالهیات و النبؤات؛ • مقاله فی ابطال رأی من یری انّ العظام مرکبه من اجزاء کل جزء منها لاجزء له؛ • مقاله فی عمل الرصد من دائرة افق بلد معلوم العرض؛ • اثبات النبؤات و ایضاح فساد رأی الذین یعتقدون بطلانها و ذکر الفرق بین النبی و المتنبی؛ • مقاله فی ایضاح تقصیر ابی‌علی الحیاتی فی نقضه بعض کتب ابن الراوندی و لزوم ما الزمه ایّاه ابن الراوندی بحسب اصوله؛ • رساله فی تأثیرات اللحون الموسیقیه فی النفوس الحیوانیه؛ • مقاله فی انّ الدلیل الذی یستدل به المتکلمون علی حدوث العالم دلیل فاسد؛ • مقاله‌ای در ردّ معتزله که قائل به حدوث صفات خداوند هستند؛ • مقاله‌ای در ردّ معتزله در قول به وعید؛ • جواب ابن هیثم عن مسألة هندسیه سئل عنها به بغداد؛ • مقاله فی ابانه الغلط ممن قفی ان ا لم یزل غیر فاعل من فعل؛ • مقاله فی ابعاد الاجرام السماویه و اقدار اعظامها؛ • تلخیص کتاب الآثار العلویه لارسطوطالیس؛ • تلخیص کتاب ارسطوطالیس فی الحیوان؛ • مقاله فی المرایا المحرقة مفردة عما ذکرته من ذلک فی تلخیص کتابی اقلیدس و بطلمیوس فی المناظر؛ • کتاب فی استخراج الجزء العملی من کتاب المجسطی؛ • مقاله فی جوهر البصر و کیفیه وقوع الابصار به؛ • مقاله فی هیئة العالم؛ • مقاله فی شرح مصادرات کتاب اقلیدس؛ • کتاب فی المناظر؛ • مقاله فی کیفیة الارصاد؛ • مقاله فی الکواکب الحادثة فی الجوّ؛ • مقاله فی ضوء القمر؛ مقاله فی سمت القبله بالحساب؛ • مقاله فی قوس قزح و الهاله؛ • مقاله فیما یعرض من الاختلاف فی ارتفاعات الکواکب؛ • مقاله فی حساب المعاملات؛ • مقاله فی الرخامة الافقیه؛ • مقاله فی رؤیة الکواکب؛ • کتاب فی برکار القطوع؛ • مقاله فی مراکز الاثقال؛ • مقاله فی اصول المساحه؛ • مقاله فی مساحة الکره؛ • مقاله فی مساحه المجسم المکافی؛ • مقاله فی المرایا المحرقه بالدوائر؛ • مقاله فی مرایا المحرقة بالقطوع؛ • مقاله فی الاشکال الهلالیه، • مقاله فی ان الکرة اوسع الاشکال المجسمة التی احاطتها متساویه؛ • مقاله فی برکار الدوائر العظام فی سمت؛ • مقاله فی التنبیه علی مواضع الغلط فی کیفیة الرصد؛ • مقاله فی المناظر علی طریقه بطلمیوس؛ • کتاب فی تصحیح الاعمال النجومیه؛ • مقاله فی استخراج اربعة خطوط بین خطین،؛ • مقاله فی تربیع الدائره؛ • مقاله فی استخراج خط نصف النهار علی غایة التحقیق؛ • مقاله فی خواص القطع المکافی؛ مقاله فی خواص القطع الزائد؛ • مقاله فی نسب القسی الزمانیة الی ارتفاعها؛ • مقاله فی کیفیة الاضلال؛ • مقاله فی انّ مایری من السماء هو اکثر من نصفها؛ • مقاله فی حل شکوک المقالة الاولی من کتاب المجسطی یشکک فیها بعض اهل العلم؛ • مقاله فی حل شک فی مجسمات کتاب اقلیدس؛ • مقاله فی قسمة المقدارین المختلفین المذکورین فی الشکل الاول من المقالة العاشرة من کتاب اقلیدس؛ • مسألة فی اختلاف النظر؛ • قول فی استخراج مقدمة ضلع المسبع؛ • قول فی قسمة الخط الذی استعمله ارشمیدس فی کتاب الکرة و الاسطوانه؛ • قول فی استخراج خط نصف النهار بظّل واحد؛ • مقاله فی عمل مخمس فی مربع؛ • مقالة فی المجره؛ • مقاله فی استخراج ضلع المکعب؛ • مقاله فی اضواء الکواکب؛ • مقاله فی الاثر الذی فی القمر؛ • قول فی مسألة عددیه؛ • مقاله فی اعداد الوفق؛ • مقاله فی الکرة المتحرکه علی السطح؛ • مقاله فی التحلیل و الترکیب؛ • مقاله فی المعلومات؛ • قول فی حل شک فی المقالة الثانیة عشرة من کتاب اقلیدس؛ • مقاله فی حل شکوک المقالة الاولی من کتاب اقلیدس؛ • مقاله فی حساب الخطأین؛ • قول فی جواب مسألة فی المساجه؛ • مقاله فی سمت القبله؛ • مقاله فی الضوء؛ • مقاله فی حرکة الالتفات؛ • مقاله فی الرد علی من خالفه فی ماهیة المجره، • مقاله فی حلّ شکوک حرکة الالتفات؛ • مقاله فی الشکوک علی بطلمیوس؛ • مقاله فی الجزء الذی لایتجزّاء؛ • مقاله فی خطوط الساعات؛ • مقاله فی القرسطون؛ • مقاله فی المکان؛ • قول فی استخراج اعمده الجبال؛ • مقاله فی علل الحساب الهندی؛ • مقاله فی اعمده المثلثات؛ • مقاله فی خواص الدوائر؛ • مقاله فی شکل بنی موسی؛ • مقاله فی عمل المسبع فی الدائره؛ • مقاله فی استخراج ارتفاع القطب علی غایة التحقیق؛ • مقاله فی عمل النکام؛ • مقاله فی الکرة المحرقه؛ • قول فی مسألة عددیة مجسمه؛ • قول فی مسألة هندسیه؛ • مقاله فی صورة الکسوف؛ • مقاله فی اعظم الخطوط التی تقع فی قطعة الدائره؛ • مقاله فی حرکة القمر؛ • مقاله فی مسائل التلاقی؛ • مقاله فی شرح الارثماطیقی علی طریق التعلیق؛ • مقاله فی شرح القانون علی طریق التعلیق؛ • مقاله فی شرح الرومنطیقی علی طریق التعلیق؛ • قول فی قسمة المنحرف الکلی؛ • مقاله فی الاخلاق؛ • مقاله فی آداب الکتاب؛ • کتاب فی السیاسه؛ • قول فی استخراج مسألة عددیّه.
بیهقی درباره ابن هیثم می‌نویسد: وی در پایان عمر به مرض سختی مبتلا شد و سرانجام جان به جان آفرین تسلیم کرد.
از تاریخ درگذشت ابن هیثم اطلاعی در دست نیست، غالب نویسندگان مرگ او را در حدود ۴۳۰ ه
یا پس از آن در قاهره دانسته‌اند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن هیثم بصری»، ج۳، ص۱۱۴-۱۱۶.
