حیان بن خلف قرطبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حیان بن خلف قرطبی (
۳۷۷ ـ
۴۶۹ هـ.ق) از بزرگ‌ترین مورخان
اندلس در قرون چهارم و پنجم (هجری قمری) بود.
وی در خانواده‌ای با پیشینه دولتی و فرهنگی در قرطبه زاده شد و از شرایط مناسب خانوادگی برای تحصیل بهره‌مند گشت.
در علوم ادب، لغت، حدیث و تاریخ مهارت یافت و از بیست‌سالگی به نگارش تاریخ پرداخت.
او با رویکردی بی‌طرفانه به حوادث سیاسی زمان خود نگریست و به‌سبب همین بی‌طرفی، آسیب چندانی ندید.
در دوران ملوک‌الطوایف در دستگاه دولت جهوریان فعالیت‌هایی داشت، هرچند بیشتر با تحقیق و تألیف شناخته می‌شد.
از مهم‌ترین آثار او
المقتبس،
المتین و
مآثر العامریه است.
وی در نوشته‌هایش از دروغ پرهیز داشت و به صداقت تاریخی پایبند بود.
ایشان در
ربیع‌الاول سال ۴۶۹ (هجری قمری) در قرطبه درگذشت.
ابومروان حیان بن خلف بن حسین بن حیان قرطبی معروف به
ابن حیان از بزرگ‌ترین مورخان اندلس در قرون چهارم و پنجم هجری بود.
وی در سال ۳۷۷ (هجری قمری)
در قرطبه به دنیا آمد.
وی در زمینه ادب، لغت، اخبار و حدیث علم آموخت.
از بیست سالگی تأمل در تاریخ، تحقیق و تاریخ‌نگاری را آغاز کرد.
ابن بشکوال وی را در تاریخ و ادب متبحر دانسته است.
گفته شده در کلام فصیح و نوشته‌هایش بلیغ بود.
در تاریخش به کذب اعتماد ننموده و آن را حکایت نمی‌کرد.
ابومروان جدش حیان مولای امیرعبداللّه لرحمن بن معاویه بود.
ظاهراً خاندان او از دودمان‌های اصیل اسپانیا بوده که هنگام چیرگی عبداللّه لرحمن اموی بر آن‌جا به هواداری او برخاست.
برخی این پیوند را دلیل اصلی مخالفت ابن حیان با ملوک الطوایف اندلس که پس از اضمحلال حکومت اموی روی کار آمدند، دانسته‌اند.
خاندان وی از کارکنان دولتی بودند؛ گرچه از مناصب عالی برخوردار نبودند، با این حال زندگی نسبتاً مرفهی داشتند.
پدرش خلف از کُتّاب منصور بن ابی‌عامر (وزیر امویان) بود.
موقعیت و دارایی پدر باعث شد او که تنها فرزند پدرش بود، شرایط مناسبی برای تحصیل بیابد.
حیان بن خلف پس از آغاز فتنه بربرها در سال
۳۹۹ (هجری قمری)
که به سقوط دولت عامریان، تزلزل خلافت
امویان و برقراری ملوک الطوایف منجر گشت.
به علت بی‌طرفی در مسائل سیاسی و شرکت نکردن در ماجراها بدون این‌که آسیبی ببیند، در آسودگی به سر برد.
او در دولت ملوک الطوایفی جَهْوَریان در سلک کارمندان دولت درآمد و وظیفه صاحب شرطه را در قرطبه به دست گرفت که البته برخی آن را منصبی افتخاری برای او دانسته‌اند و معتقدند با اشتغالات ابن حیان سنخیت نداشت.
تصدی وزارت محمد بن جهور (حکومت
۴۳۵ ـ
۴۵۰ هـ.ق) و پسرش عبداللّه لملک (حکومت ۴۵۰ ـ
۴۶۱ هـ.ق) را نیز به او نسبت داده‌اند.
از نوشته خود ابن حیان بر می‌آید در دولت جهوریان مجبور شد پستی را تصدی کند که «املاء الذکر»، نویسندگی در دیوان رسایل یا املای تاریخ را برای او تعیین کردند.
قرطبی از جمله استادانی که از آنان بهره برد؛ پدرش خلف،
شیخ ابوعمر بن ابی‌حباب نحوی،
ابوالعلاء صاعد بن حسن رَبعی بغدادی می‌باشند.
از صاعد بن حسن رَبعی کتاب
الفصوص را شنید.
از ابوحفص عمر بن حسین بن نابل حدیث شنید.
ابن خلف شاگردانی داشته که از جمله آن‌ها، ابوعلی غسانی بود.
از
ابن حیان آثاری به جای مانده که عبارت‌اند از:
• البطشة الکبری؛
مربوط به فروپاشی دولت بنی‌جهور و حوادث سال ۴۶۲ (هجری قمری) است.
• تاریخ فقهاء قرطبه؛
• المقتبس فی تاریخ الاندلس؛
این کتاب در ده مجلد که تاریخ اندلس از زمان فتح آن به دست طارق تا زمان مؤلف را شامل می‌شود که تنها سه جزء آن به دست ما رسیده است.
• المتین؛
در شصت مجلد که بخش‌های کوچکی از آن باقی است.
• مأثر العامریه؛
که با عنوان
اخبار الدولة العامریه هم آورده‌اند.
برخی کتاب
رسالة التابعین را به وی نسبت داده‌اند که صحیح نیست.
پاره‌ای از منابع کتابی با عنوان
تاریخ الکبیر در تاریخ اندلس و ملوک آن را به ابن حیان نسبت داده‌اند.
که به نظر می‌رسد منظور
المقتبس فی تاریخ الاندلس که ذکر شد، بوده است.
کتبی نیز با عنوان
انتخاب من اخبار القضاة و الجمع بین کتابی القبشی و ابن عفیف نیز به وی منسوب است که گمان می‌رود کتبی جداگانه نبوده و نویسندگان دوره‌های بعد آن‌ها را در زمره تألیفات وی در آورده‌اند.
قرطبی در ماه ربیع الاول ۴۶۹ (هجری قمری) در قرطبه درگذشت
و در مقبره ربض به خاک سپرده شد.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «حیان بن خلف قرطبی»، ج۳، ص۱۵۰.
