خادم‌الحرمین(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خادم الحرمين ، خادم الحرمين، از القاب رسمى برخى از سلاطين مملوك مصر و نيز پادشاهان عثمانى، به معناى خدمتگزار و نگهبان دو شهر مكه و مدينه. اين لقب از ۹۲۳، كه سلطانسليم اول شام و مصر را فتح كرد، رايج شد. مدركى دالّ بر كاربرد اين لقب براى خلفاى عباسى بغداد و جانشينان رسمى آنان در قاهره، يافته نشده است. در دوره فاطمى (۲۹۷ـ۵۶۷)، از عنوانى براى سرپرستى امور مكه و مدينه به صورت نظارت بر امر «الحَرَمَيْنِ المَحْروسَيْن» ياد شده است (رجوع کنید به السّجِلّات المستنصرية، ص ۱۹۲؛ ايمن فؤادسيد، ص ۲۱۲). عُلَيمى حنبلى (ج ۱، ص ۳۱۸)، پس از بيان آنكه صلاحالدين ايوبى (حك: ۵۶۴ـ۵۸۹) در ۵۸۳ چگونه بيتالمقدس را فتح كرد، القابى را براى وى ذكر كرده است كه به نظر مىرسد رسمآ بهكار مىرفتهاند و خادمالحرمين الشريفين نيز از جمله آنهاست. بهعلاوه در كتيبه قُبّة يوسف در بيتالمقدس، كه متعلق به ۵۸۷ است، صلاحالدين با اين لقب خوانده شده است (د. اسلام، چاپ دوم؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). ابنخلّكان (ج ۵، ص ۸۲) نيز به نقل از كسى كه در دوره ملك كامل ايوبى در مكه بود، گفته است كه خطيب جمعه، ملك كامل را خادم الحرمين الشريفين مىخواند.
سلاطين مملوك مصر خادمالحرمين الشريفين را در خطبهها، نامهها، وقفنامهها و كتيبهها جزو القاب رسمى خويش بهكار مىبردند (رجوع کنید به ابنحبيب، ج ۱، ص ۳۳۴، ۳۸۵؛ قلقشندى، ج ۶، ص ۴۶؛ عليمىحنبلى، ج ۲، ص ۲۸۲). گاه عبارتهايى چون «المسجدالاقصى و مسجدالخليل النيِرِّيْن»، «صاحبالقِبْلَتَيْن» و «مالكالقبلتين» نيز به خادمالحرمين عطف مىشد (رجوع کنید به ابنحبيب، ج ۱، ص ۳۳۴؛ عليمىحنبلى، همانجا). سلاطين عثمانى پيش از فتح مصر، مماليك را بدان دليل كه مكه و مدينه جزو قلمروشان بود سلطان حرمين بابام يا خادم حرمين خطاب مىكردند (عاشق پاشازاده، ص ۲۰۹).
سلطانسليم اول عثمانى، پس از فتح حلب در ۹۲۲ و سپس قاهره در ۹۲۳ خود را خادمالحرمين الشريفين خواند (رجوع کنید به ابنعماد، ج ۸، ص ۱۴۵؛ فريد، ص ۱۹۲ـ۱۹۳؛ غَزّى، ج ۳، ص ۱۹۸). او كه مدعى شده بود متوكل سوم، واپسين خليفه عباسى مصر، حق مشروع خلافت را به او واگذار كرده است، با اشتياق فراوان اين لقب را براى خويش برگزيد تا تسلط خود را بر جهان اسلام اعلام دارد و در نخستين فرصت پس از فتح قلمرو مماليك دستور داد كه واعظان در خطبهها وى را خادمالحرمين بخوانند (رجوع کنید به غزّى، همانجا؛ آرنولد، ص ۱۴۲ـ۱۴۵). زمانى كه در جامع حلب، خطيب براى اولين بار، سلطان سليم را بدين لقب خواند، او از خوشحالى رداى گرانقيمتش را به وى بخشيد (هامر ـ پورگشتال، ج ۲، ص ۴۷۶). پس از سليم اول، سلاطين عثمانى در نامههاى رسمى، خطبهها، كتيبهها و سكهها، لقب خادمالحرمين را به كار بردند. اين لقب در اواخر دوره عثمانى به عنوان لقب خليفه به كار برده مىشد (د. اسلام، همانجا).
برگزيدن لقب خادمالحرمين، كه به معناى حكومت بر شهرهاى مكه و مدينه بود، موجب افتخار و مباهات مماليك و عثمانيها بود. صاحب اين لقب در نظر مردم و حتى حكمرانان سرزمينهاى ديگر، از اعتبار و اهميت خاصى برخوردار بود. ابنتغرى بِردى (ج ۱، ص ۲) در آغاز كتابش النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة يادآور شده كه چون سلاطين مصر خادمالحرمين بودند و بر ديگران رجحان داشتند، تصميم گرفت تاريخ اين سرزمين را بنويسد. حتى تيمور گوركان• نيز در نامهاى كه به سلطان بايزيد اول عثمانى نوشته، داشتن اين لقب را سبب كمال مباهات و اعظم سعادت دانسته و از اينكه سلاطين مملوك خود را سلطانالحرمين خواندهاند، شكايت كرده است (رجوع کنید به فريدونبيگپاشا، ج ۱، ص۱۳۰). دفاع از شهرهاى مكه و مدينه و نيز ديگر سرزمينهاى اسلامى از وظايف مهم خادمالحرمين بود. به همين دليل گاه القاب حامىالحرمين يا حامى القبلتين و خديمالحرمين نيز براى اين سلاطين بهكار مىرفت (رجوع کنید به قلقشندى، ج ۶، ص ۱۲۴، ج ۸، ص ۸۸؛ غزّى، همانجا). به رسميت شناختن لقب خادمالحرمين براى سلطان عثمانى، از طرف شريف مكه، اهميت بسيارى براى عثمانيها داشت و به همين دليل تلاش مىكردند با ارسال هدايا، توجه و حمايت شريف را جلب كنند. پس از آنكه سلطان سليم قاهره را فتح كرد، شريف مكه مفاتيح كعبه و هدايايى براى سلطان فرستاد و سلطان نيز خدمت حرمين و كفالت مشايخ و فقراى آن شهر را به او سپرد و شريف نيز به نام سلطان خطبه خواند (رجوع کنید به اوليا چلبى، ج ۱۰، ص ۱۱۶ـ۱۱۷، ۱۲۴ـ۱۲۵؛ منجمباشى، ج ۳، ص ۵۶۷؛ هامر ـ پورگشتال، ج ۲، ص۵۲۰ـ۵۲۲). جانشين و پسر سليم، سلطان سليمان نيز پس از جلوس در ۹۲۶ نامهاى به شريف مكه نوشت و از او خواست براى پدرش، كه خادم بيتاللّهالحرام بود، در حرم مكه و در مدينه نماز بخواند و دعا كند (رجوع کنید به فريدونبيگپاشا، ج ۱، ص۵۰۰ـ۵۰۱).
تأمين رفاه و آسايش اهالى مكه و مدينه و ايجاد بناهاى عامالمنفعه در اين شهرها و نيز تعمير خانه كعبه، وظيفهاى افتخارآميز براى خادمالحرمين به شمار مىرفت (رجوع کنید به صبرىپاشا، ج ۲، ص ۶۷۳؛ د.ا.د.ترك، همانجا). هداياى نقدى و غيرنقدى كه خادمالحرمين سالانه براى ساكنان اين دو شهر مىفرستاد صُرّه همايون خوانده مىشد. همچنين، تهيه و ارسال پوشش خانه كعبه از افتخارات خادمالحرمين بود كه هر سال در ماه رجب و شوال صورت مىگرفت و با كاروان عظيمى به نام محمل به مكه فرستاده مىشد (رجوع کنید به حج•، بخش دوم، مباحث تاريخى).
پس از جدا شدن مكه و مدينه از قلمرو عثمانى نيز اين لقب براى عثمانيها بهكار مىرفت. عبدالمجيد كه از سوى مجلس تركيه به عنوان خليفه برگزيده شد، لقب خادمالحرمين الشريفين داشت. با الغاى خلافت در ۱۳۰۳ش/۱۹۲۴ اين لقب نيز ملغا گرديد تا اينكه ملك فهد پادشاه عربستان سعودى در ۱۳۶۴ش/۱۹۸۶، خود را خادم الحرمينالشريفين، خواند (د.ا.د.ترك، همانجا؛ خطيب، ص ۱۵۶).
منابع:
(۱) ابنتغرى بردى، النجومالزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره ?( ۱۳۸۳)ـ۱۳۹۲/ ?( ۱۹۶۳)ـ۱۹۷۲؛
(۲) ابنحبيب، تذكرةالنبيه فى ايام المنصور و بنيه، چاپ محمد محمدامين، قاهره ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶؛
(۳) ابنخلّكان؛
(۴) ابنعماد؛
(۵) اولياچلبى؛
(۶) ايمن فؤاد سيد، الدولة الفاطمية فى مصر: تفسير جديد، قاهره ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛
(۷) مصطفى عبدالكريم خطيب، معجم المصطلحات و الالقاب التاريخية، بيروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
(۸) السجلات المستنصرية، چاپ عبدالمنعم ماجد، مصر : دارالفكر العربى، ۱۹۵۴؛
(۹) ايوب صبرىپاشا، موسوعة مرآة الحرمينالشريفين و جزيرةالعرب، اشرف على ترجمتها محمد حرب، قاهره ۱۴۲۴/ ۲۰۰۴؛
(۱۰) درويش احمد عاشقپاشازاده، عاشق پاشازاده تاريخى، چاپ عالىبيگ، استانبول ۱۳۳۲؛
(۱۱) مجيرالدين عبدالرحمانبن محمد عُلَيمىحنبلى، الاُّنس الجليل بتاريخالقدس و الخليل، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛
(۱۲) كامل غَزّى، كتاب نهرالذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ ۱۹۹۳؛
(۱۳) محمدبك فريد، تاريخالدولة العلية العثمانية، چاپ احسان حقى، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۱۴) احمد فريدون بيگپاشا، منشآتالسلاطين، (استانبول) ۱۲۷۴ـ۱۲۷۵؛
(۱۵) قلقشندى؛
(۱۶) احمدبن لطفاللّه منجمباشى، صحائفالاخبار، (ترجمه تركى)، ج ۳، (استانبول )۱۲۸۵؛
(۱۷) Thomas Walker Arnold, The Caliphate, London ۱۹۶۵;
(۱۸) EI۲, s.v. "Khadim al-Haramayn" (by B. Lewis);
(۱۹) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz ۱۹۶۳;
(۲۰) TDVIA, s.v. "Hadimu'l-Haremeyn" (by Hulusi Yavuz).
br /
