دیوان محاسبات در صدر اسلام (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ديوان محاسبات در صدر اسلام در پاسخ به افزايش درآمدها، گسترش فتوحات و رشد جمعيت شكل گرفت و از الگوهاى ادارى ايرانى و رومى تأثير پذيرفت.
در عهد
پیامبر و آغاز خلافت، تشكيلات مالى منسجمى وجود نداشت، اما در دوران
عمر با افزايش چشمگير اموال عمومى، نخستين ديوانها بهويژه ديوان لشگرى تأسيس شد.
گزارشها حاكى از نقش همزمان شيوههاى رومى و ايرانى در ساماندهى ديوانها و حضور مأموران ايرانى در اداره مالى تا
عصر امویان است.
در دوره اموى بهدلايل نژادى، ايرانيان از ديوانها كنار گذاشته شدند و اداره امور به عربها سپرده شد.
در
عصر عباسی، با آثارى چون كتاب
الخراج ابویوسف و
رسالة الصحابه ابن مقفع، نظام مالى دولت اسلامى در بعد نظرى و عملى تدوين و تثبيت گرديد.
تشكيلات مالى
دولت اسلامی به مرور بنا بر اقتضاى شرايط بهويژه افزايش درآمدهاى دولت از راه
غنایم جنگی در فتوحات بزرگى چون فتح
ایران،
شام و
عراق شكل گرفت و مسلمانان بنا به تجربيات پيشرفته زمان خود، نظام تشكيلات ماليه را از ايرانيان و روميان اقتباس كردند.
در برخى گزارشها چنين آمده است:
«در عهد نبوى (صلیاللهعلیهوآله) و تا آغاز دوره دوم خلافت براى جمعآورى و هزينه كردن اموال عمومى و
بیتالمال، محل ديوان و تشكيلات خاص وجود نداشت و درآمدهاى بيتالمال در فاصلههاى نهچندان نزدیک به
مدینه مىرسيد و به همان ترتيب هزينه مىشد، تا اينكه در عصر عمر، با افزايش چشمگير اموال عمومى و درآمدهاى بيتالمال، توسعه فتوحات اسلامى و افزايش جمعيت، ديوان محاسبات تأسيس گرديد و نخستين ديوانى كه ايجاد شد
دیوان لشگری بود كه به تنظيم هزينههاى نظامى و حقوق سرانه مجاهدان اختصاص يافت». (۱)
بر اساس گزارش
ابن خلدون، تشكيلات ديوانى در عصر عمر با راهنمايى
خالد بن ولید، بر اساس شيوه روميان آغاز شد، اما گزارشهاى ديگر حاكى از آن است كه نخستين غنايم هنگفت فتوحات مسلمانان در ايران، تشكيلات ديوانى ايرانيان را با خود به مدينه آورد و حتى اولين مأموران ديوان مالى از اسراى ايرانى انتخاب و گماشته شدند و اين رويه تا دوران امويان تداوم يافت و خلفاى اموى به دليل تفكر
ناسیونالیستی و نژادپرستانه، ايرانيان را از ديوان محاسبات خلع يد كرده و اسناد و دفاتر ديوانى را به افرادى كه
عرب بودند، سپردند.
بسيارى معتقدند كه كتاب الخراج تأليف ابو يوسف، قاضىالقضات در دوران خلافت عباسى
هارونالرشید، نخستين اثر اسلامى در زمينه تشكيلات ماليه و تنظيم درآمدهاى مالى دولت اسلامى است و انگيزه تأليف آن نيز گسترش دامنه اموال به دست آمده از جنگ دو دودمان اموى و عباسى بود كه مقدار و مبلغ آن بهظاهر غير قابل احصا مىنمود (۲).
دولت عباسى در عمل از راه «
سجلات» توسط وزير جديد برمكى، به نام
خالد بن برمک (۳) و در بعد نظرى از راه استفاده از راههاى فقهى توسط ابو يوسف به تشكيلات مالى دولت خود سامان بخشيدند. (۴)
با وجود اين بايد نامه سرگشاده ابن مقفع به دومين خليفه عباسى
منصور دوانیقی را نخستين اثر مكتوب در تدوين نظام مالى دولت اسلامى به شمار آورد. اين نامه به «رسالة الصحابه» شهرت يافته است و منظور از صحابه، ياران خليفه بوده است.
• عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۲، ص۸۹-۹۰.
