سنایی (شعر عاشورایی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حکیم سنایی غزنوی (۴۷۳-۵۳۵ق)، شاعر و عارف نامدار سده ششم، در غزنین زاده شد و پس از کسب مهارت در علوم زمانه، ابتدا به مدح سلاطین پرداخت؛ اما پس از مدتی دچار تحول روحی گشت و به عرفان، نقد ریاکاری و ترویج اخلاق روی آورد.
او سال‌ها در شهرهای خراسان به تحصیل و همنشینی با مشایخ گذراند و آثاری ماندگار همچون حدیقة‌الحقیقه، سیرالعباد الی‌المعا و دیوان اشعار را خلق کرد.
سنایی که مورد احترام بزرگانی چون عطار بوده، با وجود مدح خلفا، به دلیل ستایش‌های عمیقش از امام علی (علیه‌السّلام) و خاندان مطهر ایشان، به گرایش شدید به تشیع شناخته می‌شود.

---

ابو المجد، مجدود بن آدم متخلص به «سنایی» شاعر، حکیم و عارف نامدار نیمه‌ی دوم سده‌ی پنجم و نیمه‌ی نخست سده‌ی ششم هجری در سال ۴۷۳ ه‌ ق در غزنین در شرق افغانستان کنونی‌زاده شد و در همین شهر در سال ۵۳۵ هجری درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.

---

در زادگاهش به تحصیل علوم و معارف زمانه همّت گمارد و در این کار چنان دل سپرد که پس از چندی، در اغلب معارف عصر خویش، از ادبیات عرب گرفته تا فقه و حدیث و تفسیر و طب و نجوم و حکمت و کلام به درجه‌ی والایی رسید. خانواده‌ی او در شمار خاندان‌های اصیل و اهل فضل بودند چنان که پدرش آدم، به عنوان مردی بهره‌مند از علوم و معارف زمانه صاحب مقام و اعتباری خاص بود.

---

سنایی چه در روزگار خود و چه در سده‌های بعد همواره مورد تجلیل شاعران و ادبا و مورخان و تذکره‌نویسان گوناگون قرار گرفته و بسیاری از شعرای معاصر او و اعصار بعدی به اشعار او استشهاد کرده و او را در ردیف عنصری و معزّی و رودکی و گاه برتر از آنان شمرده‌اند.

---

از جمله نکات مورد توجه درباره‌ی زندگی سنایی، دگرگونی احوال و تحوّل شعر اوست چنان‌که از مدح سلاطینی مانند مسعود بن ابراهیم غزنوی و بهرامشاه و سلطان سنجر به معارف صوفیانه و اشعار عرفانی روی می‌آورد. وی همچون عطّار در شمار صوفیانی است که مردم را به کار و کوشش فرا خوانده و مردم را از ظاهر پرستی، دورویی، ریاکاری، مردم‌آزاری، و عوام فریبی بر حذر داشته است.

---

سنایی در جوانی از غزنین به خراسان سفر کرد و سالها در بلخ، سرخس، مرو، هرات و نیشابور اقامت داشت و هر جا چندی در سایه‌ی تربیت بزرگان محل، علما و مشایخ به سر آورد و در سال ۵۱۸ هجری به غزنین بازگشت و تا پایان عمر در آنجا بماند.

---

آثار او عبارتند از:
حدیقة الحقیقه: که از جهت معانی و الفاظ همتا ندارد و گنج گران‌بهایی است که مشتمل بر ده باب و ده هزار بیت است.
طریق التحقیق: که قریب هزار بیت است.
رسالة سیر العباد الی المعاد: که در حدود پانصد بیت دارد و مبنای آن تمثیل قوی و اخلاق است.
دیوان قصاید و غزلیات: که این مجموعه تقریبا مشتمل بر بیست هزار بیت و تاریخ تحولات فکری سنایی است.
کارنامه‌ی بلخ: که ۵۰۰ بیت دارد و در هنگام اقامت در بلخ سروده و به گوشه‌هایی از زندگی شخصی خود و پدر و برخی معاصرانش پرداخته.
مکاتیب سنایی: که شامل چند نامه از اوست.

---

نکته‌ی دیگر در باب مذهب اوست، که اگر چه در برخی اشعارش خلفاء را مدح گفته است اما از ستایش خاص او در مدح حضرت علی (علیه‌السّلام) و فرزندانش به روشنی برمی‌آید که به این امام همام و خاندان مطهرش اعتقاد شدیدی داشته است و اشعارش گواه محکمی بر تشیّع اوست.

---

حکیم سنایی در اشعار زیر با نگاهی بیدارگرانه به نقد زمانه و نااهلی روزگار پرداخته و با مقایسه‌ی میان کاستی‌های جهان و کمالات بزرگان دین، درد و دریغ خود را بیان می‌دارد:

۸.۱ - دریغاگویی از نااهلی روزگار